8/30/2007

У ГРОДЗЕНСКАГА ЖУРНАЛІСТА ДАПЫТВАЮЦЦА, ЦІ НЕ ЁН "ДЫСКРЭДЫТАВАЎ ДЗЯРЖАЎНЫ ОРГАН"

30-08-2007, 14:04
http://www.racyja.com/navina.html?&tx_ttnews[tt_news]=4747&tx_ttnews[backPid]=7&cHash=205c4e3e98
Сябра БАЖ Івана Романа 29 жніўня выклікалі ў пракуратуру Ленінскага раёна ў якасці сведкі. Аднак пракурор адразу пачаў цікавіцца прафесійнай дзейнасцю непасрэдна самога Івана Романа.
А менавіта – ці з’яўляецца той аўтарам артыкула, змешчанага ў ліпені на сайце Радыё Рацыя, у якім “дыскрэдытуецца дзяржаўны орган”.

Дыскрэдытуючым палічылі артыкул, дзе распавядалася пра пераезд у новы будынак супрацоўнікаў аддзела міліцыі Кастрычніцкага раёна горада. У публікацыі гаварылася, што міліцыянты пакінулі ў былым памяшканні шэраг цікавых рэчаў, сярод якіх дакументы па крымінальных справах і адрэзаныя чалавечыя пальцы ў слоіку.

“Я скарыстаўся сваім канстытуцыйным правам і адмовіўся адказваць на пытанні, датычныя маёй асобы, паколькі выклікалі мяне ў якасці сведкі”, – паведаміў Іван Роман прэс-службе БАЖ. Па словах намесніка пракурора Ленінскага раёна Гродна Аляксандра Абрамовіча, які вёў допыт журналіста, загад правесці праверку прыйшоў з абласной пракуратуры за подпісам намесніка пракурора Гродзенскай вобласці Яўген Труцько, а туды дакументы накіраваў “адзін уплывовы орган”.

Паказаць гэтыя дакументы Івану Роману пракурор Абрамовіч адмовіўся, спаслаўшыся на таямніцу следства.Размова з журналістам у пракуратуры вялася без складання пратаколу.

У ГРОДЗЕНСКАГА ЖУРНАЛІСТА ДАПЫТВАЮЦЦА, ЦІ НЕ ЁН "ДЫСКРЭДЫТАВАЎ ДЗЯРЖАЎНЫ ОРГАН"

30-08-2007, 14:04
http://www.racyja.com/navina.html?&tx_ttnews[tt_news]=4747&tx_ttnews[backPid]=7&cHash=205c4e3e98
Сябра БАЖ Івана Романа 29 жніўня выклікалі ў пракуратуру Ленінскага раёна ў якасці сведкі. Аднак пракурор адразу пачаў цікавіцца прафесійнай дзейнасцю непасрэдна самога Івана Романа.
А менавіта – ці з’яўляецца той аўтарам артыкула, змешчанага ў ліпені на сайце Радыё Рацыя, у якім “дыскрэдытуецца дзяржаўны орган”.

Дыскрэдытуючым палічылі артыкул, дзе распавядалася пра пераезд у новы будынак супрацоўнікаў аддзела міліцыі Кастрычніцкага раёна горада. У публікацыі гаварылася, што міліцыянты пакінулі ў былым памяшканні шэраг цікавых рэчаў, сярод якіх дакументы па крымінальных справах і адрэзаныя чалавечыя пальцы ў слоіку.

“Я скарыстаўся сваім канстытуцыйным правам і адмовіўся адказваць на пытанні, датычныя маёй асобы, паколькі выклікалі мяне ў якасці сведкі”, – паведаміў Іван Роман прэс-службе БАЖ. Па словах намесніка пракурора Ленінскага раёна Гродна Аляксандра Абрамовіча, які вёў допыт журналіста, загад правесці праверку прыйшоў з абласной пракуратуры за подпісам намесніка пракурора Гродзенскай вобласці Яўген Труцько, а туды дакументы накіраваў “адзін уплывовы орган”.

Паказаць гэтыя дакументы Івану Роману пракурор Абрамовіч адмовіўся, спаслаўшыся на таямніцу следства.Размова з журналістам у пракуратуры вялася без складання пратаколу.

8/13/2007

Што рабіць, калі вас хочуць схіліць да супрацоўніцтва з КГБ

http://pahonia.promedia.by/str/2007-08/188.htm
Выклік у дэканат, размова з невядомымі, але абазнанымі ў вашым прыватным жыцьці дзядзькамі, прапанова даць інфармацыю ў абмен на вырашэньне праблемаў з вучобай, прозьба нікому не казаць пра размову, прапанова падпісаць пагадненьне пра супрацоўніцтва... У апошні час даводзілася па некалькі разоў выслухоўваць падобныя гісторыі ад моладзі: хлопцаў і дзяўчат, студэнтаў і не студэнтаў. Як вы ўжо здагадаліся, гаворка ідзе пра КГБ.

На падставе гэтых шматлікіх аповядаў складаецца пэўнае ўяўленьне пра сістэму працы “чэкістаў” з моладзю, іх падыходаў, якія, варта адзначыць, у большасьці выпадкаў зьяўляюцца аднатыпнымі. У сваіх нататках мы паспрабуем даць парады як варта сабе паводзіць пры навязлівых сустрэчах з прадстаўнікамі гэтага ведамства. Паспрабуем змадуліраваць падобную сітуацыю:

Як паказвае практыка такога кшталту кантакты адбываюцца, як правіла, па месцы вучобы – ва ўніверсітэце. Студэнта, інфармацыя пра грамадска-палітычную дзейнасьць якога ўжо патрапіла ў поле зроку КГБ (раней затрымліваўся ў “нехарошых” кампаніях, ці падчас несанкцыянаваных акцыяў, за распаўсюд друкаваных матэрыялаў і г.д.), выклікаюць у дэканат, каб паразмаўляць з ім пра пытаньні, датычныя навучальнага працэсу. Калі студэнт прыходзіць у дэканат, там (дэкан ці ягоны намесьнік) паведамляюць яму пра тое, што з ім хочуць паразмаўляць двое таварышаў (альбо адзін). Сам дэкан, як правіла, пры далейшай сустрэчы не прысутнічае. Вось тут і пачынаецца самае цікавае. Двое дзядзькоў прадстаўляюцца якімі-небудзь Іванамі Сяргеевічамі і, між іншым, намякаюць вам: маўляў, спадзяемся, што вы разумееце з якой мы “арганізацыі”, альбо адкрыта паведамляюць, што яны з КГБ.

Далей “харошыя дзядзькі” паспрабуць паказаць вам сваю абазнанасьць у вашым прыватным жыцьці. Распавесьці, што бачылі вас у кампаніі “кепскіх” хлопцаў з Маладога Фронту ці з ЗБС, а таксама, што ім ўсё вядома пра вашую апошнюю паездку ў Польшчу, Літву ці Украіну. Або пра іншыя факты з вашага жыцьця. Мэта гэтых дзеяньняў – паказаць вам, што ўсёбачнае вока КГБ сочыць за вамі і ўдзень і ўначы, а “кантора” ведае пра вас усё. Іх цікавіць найперш вашая псіхалягічная рэакцыя на пачутае. І калі вы напалохаліся, нярвуецеся – тое што трэба, “дзядзькам” можна паступова падыходзіць да іншых частак размовы. Далей яны скажуць вам, што іх вельмі цікавіць інфармацыя пра дзейнасьць вядомых вам асобаў, моладзевай групы і г.д. Затым вам паабяцаюць паспрыяць вырашэньню ўсіх вашых праблемаў ва ўніверсітэце (здачы “хвастоў” на сесіях, добрае размеркаваньне, вырашэньне праблемаў з войскам і г.д.), ці ўлагодзіць нейкую іншую праблему. Далей дзядзькі дадуць вам нумары іхніх мабільных тэлефонаў і час на роздум. Праз тры (пяць, сем) дзён

яны паабяцаюць вярнуцца да размовы. А на разьвітаньне дзядзькі папросяць вас нікому не казаць пра вашую размову, гэта ж канфідыцыйна, вы ж дарослы і ўсё разумееце…

Дык што ж рабіць? Вы ў разгубленасьці, вамі авалодаў страх. Настойліва раім вам -- не палохайцеся і ні ў якім выпадку не паказвайце ім, што вы нярвуецеся. Момант нечаканасьці першай сустрэчы – пачатак далейшага стандартнага метаду працы з вамі супрацоўнікаў КГБ. Спачатку паспрабуем разабраць тое, што трэба было зрабіць пры размове адразу:

Напачатку размовы папрасіце невядомых вам Іванаў Сяргеевічаў прадставіцца і прад’явіць вам службовыя пасьведчаньні. Абавязкова запомніце, а лепей, не сьпяшайцеся і запішыце іхнія прозьвішчы. Пры адмове з іх боку прадставіцца, паведаміце невядомым, што працягу вашай размовы ня будзе, паколькі з невядомымі вам асобамі вы не размаўляеце. Разворочвайцеся і сьмела вяртайцеся ў аудыторыю (ці куды-небудзь у іншае месца па сваіх справах). Калі яны ўсё ж прад’явяць вам свае службовыя пасведачаньні – пацікаўцеся, што ім ад вас трэба і чаму б ім не выклікаць вас афіцыйна – праз позву (павестку). Яны, вядома, могуць сказаць, што ім трэба ўзяць у вас тлумачэньні, альбо нават паказаньні сьведкі па нейкай там справе. У дадзенай сітуацыі зноўку ж патрабуйце выклікаць вас афіцыйна, позвай, у якой будзе ўказана, хто, куды, і ў якасьці каго вас будзе выклікаць. Скажыце, што прыйдзеце не адзін, а з адвакатам, паколькі арт. 62 Канстытуцыі гарантуе грамадзянам краіны юрыдычную дапамогу (гэта на выпадак, калі яны пачнуць вам распав

ядаць што сьведкам і пры дачы тлумачэньняў адавакат “не палагаецца”). Калі ж яны будуць настойваць на дачы нейкіх там тлумачэньняў – нагадайце дзядзькам, што вы маеце права – ніякіх тлумачэньняў не даваць!

Калі вас усё ж такі афіцыйна выклікалі ў КГБ павесткай для дачы тлумачэньняў раім вам з’явіцца па выкліку, але катэгарычна адмовіцца ад дачы якіх небудзь тлумачэньняў. Таксама раім вам не падпісваць і незапаўняць ніякія паперы, анкеты, пратаколы і г.д. Адмовіцца ад дачы тлумачэнняў вашае законнае права! Адмова ад дачы тлумачэнняў не цягне за сабой ніякіх юрыдычных наступстваў.

Што датычыцца допыта сьведкі, то гэта працэсуальнае дзеяньне, якое рэгулюецца нормамі Крымінальнага Працэсуальнага Кодэксу . Сьведка дапытваецца па нейкай канкрэтнай узбуджанай крымінальнай справе.Паводле арт. 216 КПК, сьведкі выклікаюцца на допыт позвай, дзе павінна быць указана хто і ў якасьці каго выклікаецца, час яўкі на допыт, адрас. Позва ўручаецца асобе, якая выклікаецца, пад роспіс. Таму, калі яны будуць казаць, што хочуць дапытаць вас як сьведку – патрабуйце афіцыйнай позвы. У любым выпадку паспрабуйце звесцьі вашу размову да мінімума і дайце ім зразумець, што размаўляць з імі ў вас няма ніякага жаданьня.

Пасьля размовы адразу ж паведамце пра гэтую сустрэчу незалежным сродкам масавай інфармацыі і праваабаронцам. Гэта важна зрабіць, паколькі пасьля гэтага далейшыя сустрэчы з “таварышамі”, як правіла, не адбываюцца. Каму ж патрэбны інфарматар пра кантакты якога з КГБ усім вядома? Калі ж вам усё ж такі прапанавалі супрацоўнічаць, памятайце, што паводле арт. 22 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь” ад 3 сьнежня 1997 г., супрацоўніцтва з органамі мае выключна дабраахвотны характар. Гэта значыць – з вашае згоды. Таму ўсялякія пагрозы “таварышаў” за адмову ад супрацоўніцтва будуць насіць незаконны характар. Калі ж яны былі – зьвяртайцеся са скаргай у пракуратуру і абавязкова надавайце такім фактам публічны характар.

Калі вас выклікалі ў камітэт для дачы паказаньняў у якасьці сьведкі вам трэба ведаць наступнае:

Паводле арт. 215 КПК РБ допыт адбываецца па месцы вытворчасьці папярэдняга сьледства. Сьледчы, дазнавальнік, маюць права, калі прызнаюць гэта неабходным, правесьці допыт па месцы знаходжаньня асобы, якая дапытваецца.

Паводле арт. 216 КПК РБ сьведка выклікаецца на допыт позвай. У ёй павінна быць указана, хто і ў якой якасьці выклікаецца, да каго і па якім адрасе, час яўкі на допыт, а так сама наступствы няўкі без паважнай падставы. Позва ўручаецца асобе, якую выклікаюць пад роспіс. Пры адстутнасьці гэтай асобы позва ўручаецца пад роспіс каму-небудзь з паўнагадовых членаў сям’і альбо адміністрацыі па месцы працы, якія абавязаныя перадаць позву асобе, якую выклікаюць на допыт.

Такім чынам першае, што трэба зрабіць калі вас вусна выклікаюць на допыт у якасьці сьведкі, гэта запатрабаваць афіцыйнага выкліку вас на допыт – праз позву.

Другім важным аспектам з’яўляецца тое, што перад пачаткам допыту сьледчы павінен, паводле арт. 217 КПК РБ, паведаміць асобе, якую выклікалі на допыт, па якой крымінальнай справе яна будзе дапытаная, растлумачваюцца правы і абавязкі, прадугледжаныя артыкуламі КПК, у тым ліку і права адмовіцца ад дачы паказаньняў у адносінах яго самога, членаў яго сям’і і блізкіх сваякоў. Асоба, якая выкліканая на допыт у якасьці сьведкі, папярэджваецца аб крымінальнай адказнасьці за ўхіленьне, альбо адмову ад дачы паказаньняў і за дачу загадзя непраўдзівых паказаньняў. Памятайце, што ўвесь ваш допыт мусіць фіксавацца ў пратаколе допыту, з якім, па яго завяршэньні, вас абавязаны азнаёміць. Патрабуйце вядзеньня пратаколу допыту, адмаўляйцеся размаўляць са сьледчым “з воку на вока”, без пратаколу. Калі вы ўспрымаеце пытаньні, якія задае вам сьледчы, як ськіраваныя супраць вас, адмаўляйцеся адказваць на іх, матывуючы сваю адмову гарантаваным вам арт. 27 Канстытуцыі правам не даваць паказаньні супраць сабе самога.

І напрыканцы яшчэ некалькі парадаў. Паспрабуйце мінімізаваць колькасьць вашых сустрэчаў з прадстаўнікамі КГБ. Памятайце, чым менш вы з імі сустракаецеся, тым лепей для вас. Не падпісвайце ні ў якім выпадку кантрактаў і пагадненьняў аб супрацоўніцтве з КГБ. Калі ж вас змусілі падпісаць нейкія паперы, памятайце, што супрацоўніцтва ажыцяўляецца толькі па вашай згодзе, а не па прымусу.

8/05/2007

Barbarzyńcy u bram, Siarhiej Chareuski

http://tygodnik.onet.pl/3229,29743,1426776,tematy.html
Barbarzyńcy u bram

Jak białoruski reżym walczy z dziedzictwem kultury

Robotnicy w pocie czoła odnawiają napis „Stalin" na ścianie wojskowej szkoły im. Suworowa. W tym samym czasie mieszkańcy Mińska protestują pod zabytkowym monasterem Bernardynów, modlą się w strugach deszczu o cud. Tylko on powstrzyma władze przed zamienieniem monasteru w centrum biznesowe. To nie Związek Radziecki, kraj przodowników pracy i dysydentów. To Białoruś.

Siarhiej Chareuski z Mińska / 2007-07-24



Na „linii Stalina", byłej polsko-radzieckiej granicy wrą prace. Odnawia się i umacnia bunkry z lat 30. Zgromadzono tu technikę wojskową z lat 1940 1980, na honorowym miejscu ustawiono popiersie Józefa Stalina. Wycieczki szkolne nadciągają na lekcje patriotyzmu. Także prezydenta Wenezueli Hugo Chaveza Aleksander Łukaszenka zaprasza na „linię Stalina" dla zademonstrowania potęgi militarnej Białorusi.

Przykładów barbarzyńskiego podejścia białoruskich władz do historii jest mnóstwo. Kilka przytoczmy dla zobrazowania problemu. W Witebsku postanowiono zorganizować kanalizację piwiarni w byłym soborze. W mieście Swisłocz miejscowe władze postanowiły ufundować pomnik Stalinowi. W Bobrujsku, w starej twierdzy, gdzie podczas wojen XIX i XX w. zginęło tysiące polskich, niemieckich, rosyjskich i francuskich żołnierzy, postanowiono stworzyć centrum sportowe. W 2006 r. na Białorusi zniszczono 40 unikatowych zabytków. Zlikwidowano mińską kolekcję archeologiczną, której kompletowanie zajęło 60 lat. Naukowcy chwytają się za głowę, ale są bezsilni.

Polityka dewastacji

Białoruś nie od dziś boryka się z problemami ochrony dziedzictwa kulturowego. Tradycja walki z wszystkim, co oznaczało białoruskość (językiem, sposobem myślenia, charakterem narodowym), jest wpisana w historię państwa. Rozpoczęła się jeszcze w XVIII w., w czasie pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Założenia rosyjskiej polityki wobec Białorusi sformułowała caryca Katarzyna II. Wysłała na białoruskie ziemie zespół z Petersburga ze specjalnym zadaniem przebudowy świątyń i miast. Włoski architekt z dworu Katarzyny trafił do Połocka, by przerobić zabytkowy monaster. Miał zniszczyć wszystko, co barokowe, ten styl kojarzono w Rosji z katolicyzmem. W 1778 r. zaczęto realizować plan całkowitej przebudowy białoruskich miast, które w wyniku pierwszego rozbioru weszły w skład Rosji. Ignorowano miejscowe tradycje urbanistyczne i wielokulturowość. W Rosji do 1728 r. panował zakaz budowy z kamienia (prawo to nie obejmowało jedynie Petersburga). W imperium nie wystarczało materiałów budowlanych pozwalających na tak wielkie przeróbki na wchłoniętych białoruskich ziemiach. Jednak nikt się takimi sprawami nie przejmował. Cel był jeden: Białorusi należy nadać rosyjski charakter. Bobrujsk i Brześć zamieniono w wojenne fortece. Wyburzono świątynie protestanckie i katolickie. Operację mającą na celu zupełne zniszczenie Brześcia zaplanowano na lata 1833–1836.

W czasach panowania Mikołaja I (1825–1855) kampania walki z białoruskością weszła w szczytową fazę. Zabroniono używania nazwy „Białoruś", miał ją zastąpić termin „północnozachodni kraj". Zakazano także druku książek po białorusku, językowi temu nadano nazwę „miejscowego narzecza". Burzono wieże miejskich ratuszy, przepędzano katolickich duchownych. Na wzór rosyjski przebudowywano najpiękniejsze białoruskie świątynie. Zabytkowe kościoły w Mińsku, Witebsku i Mohylewie rozbierano, by sprzedać cegły Rosjanom. W przebudowach w duchu rosyjskim specjalizowało się dwóch architektów: Nikołaj Czagin i Nikołaj Rozanow. Władysław Syrokomla, liryk tworzący w Wielkim Księstwie Litewskim, w 1854 r. napisał: „Budowle kościelne imponują swoją zabytkowością na tle współczesnej zabudowy Mińska, która zaciera cechy przeszłości". Dlatego kościoły nie miały prawa istnieć.

Bolszewicy byli kontynuatorami polityki dewastacji. W rocznicę rewolucji październikowej w białoruskich miastach rozlegał się huk wybuchów. W gruz obracały się świątynie. W 1937 r. los ten spotkał w stolicy sobór Piotra i Pawła, cerkiew Aleksandra Newskiego i Matki Boskiej Kazańskiej. Podczas jednej nocy w Mohylewie wysadzono dziewięć świątyń. Radzieckim barbarzyńcom zniszczenia białoruskiej architektury dokonane w czasie II wojny światowej były na rękę. W Witebsku, Grodnie i Mińsku wojnę przetrwały niektóre zabytki architektury. Ale nie na długo. W 1954 r. w stolicy wysadzono w powietrze podominikański kościół św. Tomasza z Akwinu. W 1967 r. zburzono meczet. Rok później z powierzchni ziemi zniknął kościół Wojciecha i Scholastyki, którym zachwycał się Syrokomla. W 1957 r. w Witebsku wysadzono sobór św. Mikołaja. Także w Grodnie i Połocku z powierzchni ziemi znikały świątynie i inne architektoniczne zabytki. Listę zniszczeń dokonanych przez Sowietów na białoruskich ziemiach można by wydłużać bez końca.
Ideę radzieckiej polityki dotyczącą zabytków wyłożył w magazynie „Budownictwo i architektura Białorusi" Władimir Czanturij. „Odtworzenie dawnego charakteru miast ma sens, jeśli mowa o Suzdalu, Jarosławiu, Tallinie czy Wilnie, polityka ta nie sprawdzi się w stosunku do starych miast Białorusi". Autor nie wyjaśnił jednak, dlaczego wymienił miasta Uzbekistanu, Rosji, Litwy, natomiast przemilczał problem białoruskich miast. Czy Białoruś nie zasługuje na swoją historię? Dlaczego właśnie naszą kulturę i tradycję należało złożyć na ołtarzach radzieckiej ideologii? Klucz do zrozumienia problemu leży w białoruskiej podświadomości. Kwintesencją carskiej, a potem bolszewickiej polityki prowadzonej na naszych ziemiach było wszczepienie nam nienawiści do wszystkiego, co nie jest rosyjskie.

Wieża ze szkła i betonu

Istniały makiety, na których zaplanowano odbudowę Mińska, Mozyru, Grodna w dawnym stylu. Ale nigdy tych projektów nie wcielono w życie. Przeciwnie, zabytki wciąż niszczono. Polityka ta i dziś ma kontynuację. Na Białorusi prawo mówiące o ochronie zabytków i kulturowego dziedzictwa nie jest przestrzegane. W czasach niezależności kontynuowano bolszewicki stosunek do kultury i zabytków. Do dziś w miastach Białorusi ulice noszą nazwy komunistycznych przywódców z lat 1930–1950.

W naszym kraju nie ma prawa ocaleć nic, co nie jest w socrealistycznym, siermiężnym stylu. Polityka, jaką sformułował carski reżym, potem przejęta przez ZSRR, święci dziś w naszym kraju tryumf. Jej istota zawiera się w marginalizacji i niszczeniu starych centrów białoruskiej kultury i tradycji. Podczas projektowania obiektów w miastach nie zwraca się uwagi na historyczną spuściznę aglomeracji. Takie planowanie zakłada wykorzystywanie starych budowli w celach komercyjnych. W bibliotece urządza się hotel. Często projektując szerokie ulice w ogóle nie zwraca się uwagi, czy w okolicy nie ma zabytkowej architektury. Jeśli jest, zrównuje się z ziemią cenne budowle przeszkadzające w realizacji projektu. Na Białorusi zapanowała agresywna architektura.

W propagandowych mediach przeprowadza się zakrojone na szeroką skalę kampanie informacyjne, służące wmówieniu społeczeństwu, że walka z zabytkami jest słuszna. Wszystko to robi się pod szyldem „zaprowadzania porządku". W telewizji występują przedstawiciele władz republiki, tłumaczą prawidłowość swojej polityki. Prawdziwą informację o historycznej i kulturowej wartości zabytków ukrywa się przed ludźmi. Społeczeństwo nie jest świadome, że sprawy ochrony zabytków regulowane są prawem międzynarodowym.

W ostatnich latach zniszczono na Białorusi rodzimą szkołę restauracji zabytków. Zamknięto jedyny w kraju instytut, który skupiał najlepszych specjalistów zajmujących się restauracją i konserwacją zabytków. Na naukę historii białoruskiej architektury w Państwowym Uniwersytecie Technicznym przewiduje się tylko jeden semestr. Nawet historycy i historycy sztuki nie mają obecnie zbyt dużej wiedzy na temat narodowej architektury i tradycji budowy miast. Stanowisko ministra kultury Białorusi piastuje człowiek, który jeszcze do niedawna był dyrektorem prowincjonalnej szkoły pod Połockiem. Stan wiedzy pana ministra na temat kultury można sobie tylko wyobrazić.

W naszym kraju wciąż powstają architektoniczne kurioza. Stację metra „Niemiga", gdzie pod ziemią znaleziono fragmenty starego grodu, zalano betonem. Wokół wznoszą się wielkie bloki mieszkalne i sieć sklepów. Na miejscu fundamentów mińskiego teatru, gdzie swoje opery wystawiali Stanisław Moniuszko i Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, wybudowano hotel „Europa". W Witebsku ze szkła i betonu wzniesiono wieżę księcia Olgierda. Ma przypominać tę zburzoną przez moskiewskie wojska w XVI w. Szczyt makabreski to odtworzenie w Mozyrze, na miejscu drewnianego zamku, zamku-reklamówki firmy „Mozyrdrew" produkującej materiały budowlane. Historyków i archeologów oczywiście nikt nie poprosił o wyrażenie opinii.

Na Białorusi setki pomników i zabytków leży w ruinach. Wciąż burzy się wszystko, co stare, symbolizujące tradycje i przeszłość kraju. W miastach słychać odgłosy niszczenia starych budowli, a nawet tych z epoki radzieckiej. Co roku spis białoruskiego dziedzictwa narodowego kurczy się. Jest jeden pozytyw: w walce o ochronę zabytków, naszej narodowej kultury rodzi się nowe białoruskie społeczeństwo, zalążek społeczeństwa obywatelskiego.

Przeł. Małgorzata Nocuń

Siarhiej Chareuski jest historykiem sztuki, redaktorem niezależnego tygodnika „Nasza Niwa".

Socjalizm z twarzą Piotra Mironowicza, Małgorzata Nocuń, Andrzej Brzeziecki

http://tygodnik.onet.pl/3229,29743,1426775,1,tematy.html
Socjalizm z twarzą Piotra Mironowicza

Życie i śmierć I sekretarza KC Komunistycznej Partii Białorusi

Rozpędzona czajka wbiła się w ciężarówkę wypełnioną ziemniakami. W czajce było trzech mężczyzn, a jednym z nich Piotr Maszerau – powszechnie szanowany I sekretarz KC Komunistycznej Partii Białorusi. Żaden z mężczyzn nie przeżył. Morderstwo?

Małgorzata Nocuń, Andrzej Brzeziecki / 2007-07-24



Maszerau mógłby być radziecką odpowiedzią na American Dream – od pucybuta do milionera. Z wiejskiej chaty do gmachu KC. Widziano w nim drugiego Siergieja Kirowa. Obaj zginęli zagadkowo, a przecież gdyby żyli, uchroniliby swoje państwo od tragedii. Kirow od stalinowskiego terroru, Maszerau od rozpadu.

Piotra Mironowicza los obdarzył cechami, jakie radziecka propaganda przewidziała dla przywódcy. Pierwszą było pochodzenie. Jego rodzice Daria i Miron klepali biedę w małej wiosce w guberni witebskiej. Tam właśnie 26 lutego 1918 r., u progu nowej epoki, Piotr Mironowicz przyszedł na świat. Miał czwórkę rodzeństwa.

Jak to bywa z dzieciństwem przywódców, młody Maszerau pomagał rodzicom w gospodarstwie, a gdy podrósł, drałował do szkoły oddalonej o dziewięć kilometrów od domu. Zimą było lepiej, bo szusował tam przez las na nartach zrobionych przez ojca. Radziecka rzeczywistość pozwoliła wszystkim dzieciom Darii i Mirona wyrwać się ze wsi. To się nazywało awans społeczny. Piotr studiował na wydziale fizyczno-matematycznym w Witebsku.

Czarny kruk

Ale radziecka rzeczywistość lat 30. miała jeszcze inne oblicze: czystki. Na Białorusi terror miał też odcień walki z nacjonalizmem. Ci sami ludzie, których przed dekadą partia namawiała do twórczości w rodzimym języku – teraz za tę twórczość musieli zginąć. W latach 1937-38 wymordowano prawie wszystkich działaczy kultury, oświaty, ruchu narodowego. Terror niszczył inteligencję, ale też chłopów, którzy stanowili 90 proc. społeczeństwa.

Którejś nocy, owego tragicznego roku 1937, także pod chałupę Maszerauów podjechało auto. Ludzie nazywali je „czarnym krukiem" i drżeli przed nim ze strachu. Rozegrał się dramat, którego doświadczyła niemal każda radziecka rodzina. Najpierw pukanie do drzwi. To NKWD. Do domu wkroczyło dwóch mężczyzn. Wyłowili wzrokiem głowę rodziny, rzucili krótko: „zbieraj się". Niczego nie wyjaśniając, zapakowali ojca do auta i wywieźli. Miron Maszerau zmarł w areszcie kilka miesięcy później – tyle wiadomo oficjalnie.

I jak w każdej radzieckiej rodzinie, życie potoczyło się dalej. Piotr Mironowicz studiował i zajmował się sportem. Na uniwersytecie zorganizował drużynę narciarską, która zwyciężyła w biegu obejmującym największe miasta Białorusi. Dostał nagrodę: pierwszy w życiu zegarek. W 1939 r. zaczął pracę nauczyciela fizyki w szkole średniej. Nie wiadomo, czy to już część legendy, ale podobno był nauczycielem z powołania. Dla chłopców stworzył kółko fizyczne, dla dziewczynek teatralne.

Za radziecką Białoruś

Być może ta sowiecka sielanka – choć Maszerau był bezpartyjny – trwałaby latami. A może jakaś kolejna fala czystek zabrałaby i jego. W każdym razie świat młodego nauczyciela wywróciły do góry nogami dopiero wojska Heinza Guderiana, które wdarły się 22 czerwca 1941 r. na ziemie ZSRR. Istny Blitzkrieg. Niemcy w tydzień zajęli stolicę republiki i parli dalej. Radziecka ojczyzna była w szoku. Zdezorientowany Józef Stalin przemówił dopiero 3 lipca. Ogłosił tereny zajęte przez wroga ziemią spaloną, na której wszystko, czego nie dało się wywieźć, powinno zostać „bezwzględnie zniszczone", tak by nie zostawić „ani jednego kilograma zboża, ani jednego litra benzyny". Przywódca ZSRR wezwał też do wojny partyzanckiej: „wysadzania w powietrze mostów i niszczenia dróg, zrywania komunikacji telefonicznej i telegraficznej, podpalania lasów, składów, taboru". Jednym słowem – domagał się od Białorusinów unicestwienia siebie samych i ich ojczyzny.

Gdy tylko chłopi z witebskich miejscowości zorganizowali batalion, Maszerau zgłosił się na ochotnika. Następne kilka lat z życia Piotra Mironowicza otacza aura chwały, ale też tajemnicy. W lipcu 1941 r. jego odział został okrążony i pognany pod lufami w towarzystwie ujadających psów, 70 km do stacji kolejowej. Niemcy wepchnęli jeńców do wagonów towarowych. Maszerau jednak zdołał wyskoczyć z jadącego pociągu, przedarł się w rodzinne strony i znów zabrał za organizowanie podziemia złożonego z młodzieży i komsomolców.
Wkrótce nawiązał kontakt z partyzantką radziecką. Piotr Maszerau to od tej pory „Dubniak".

Jego grupa weszła w skład oddziału o nazwie „Za Radziecką Białoruś". Realizowała wytyczne Moskwy: napady na pociągi, zasadzki na hitlerowców. Maszerau „kulom się nie kłaniał", dwa razy został ranny. Później stanął na czele oddziału im. Rokossowskiego. W partyzantce działała też Polina Galanowa, dentystka. Została kobietą życia Maszeraua. Tymczasem wojna zabrała matkę Piotra Mironowicza, którą rozstrzelali Niemcy.

Legenda z małą rysą

Nie brak było w lasach ludzi, dla których obrona radzieckiej ojczyzny była kwestią przeżycia albo sprawą honoru, ale też społeczność białoruska nie wszędzie paliła się do tej walki. Niemcy rozwiązali część znienawidzonych kołchozów, pozwolili zaistnieć białoruskim instytucjom. Tworzone przez Moskwę oddziały partyzanckie miały za zadanie wbić klin między okupantów a społeczeństwo. Siały dywersję, prowokowały akcje odwetowe, nakręcały spiralę przemocy, rekwirowały też chłopom żywność.

W tym samym czasie w partyzantce działał młody chłopak Walentin Taras. Później, gdy Maszerau będzie rządził republiką, Taras będzie miał kłopoty z władzami, stanie się znanym białoruskim pisarzem podejmującym tematykę wojenną. Na razie siedział jednak przyczajony z karabinem w puszczy i słuchał przekazywanych w plotkach doniesień z kraju.

Walentin Taras: – Wiele głupot się później mówiło na temat Maszeraua, by zrobić z niego narodowego bohatera. Ale jego wojennych zasług nie można podważyć. To był najprawdziwszy partyzant. Zawsze pierwszy, bohaterski, ryzykujący życiem.

Latem 1944 r. partia zdecydowała przyznać Piotrowi Mironowiczowi tytuł Bohatera Związku Radzieckiego.

Ale tu wypłynęła sprawa niewoli – informacje o tym przekazał kontrwywiad. Wszak na tej wojnie nie było jeńców – byli zdrajcy. Dla czujnych czekistów wszystko było podejrzane, pewnie nawet to, że Maszerau wstąpił do partii dopiero w 1943 r. Lokalni przywódcy Pantelejmon Ponomarenko i Michaił Zimianin postanowili zaryzykować i przyznać tytuł, tym bardziej że wkrótce kontrwywiad sprawę Maszeraua zamknął.

On sam nie lubił wspominać wojny. Milczał o niej nawet po latach i nawet w rodzinie. Czasem, jak wspomina córka, wyrwało mu się, że „najtrudniej przychodziło rozstrzeliwać swoich".

W szeregu najwierniejszych

Gdy przegnano już faszystów z kraju i do Berlina pomaszerowała regularna Armia Czerwona, Maszerau objął funkcję szefa Komsomołu w Mołodecznie. To był początek jego politycznej kariery i życia rodzinnego. W 1945 r. przyszło na świat najstarsze dziecko – Natalia. Dziś to elegancka kobieta, która swego czasu wystraszyła samego Aleksandra Łukaszenkę, chcąc startować w wyborach prezydenckich. Samo nazwisko Maszeraua sprawiło, że w rankingach poparcia poszybowała w górę. Jednak z kandydowania zrezygnowała – przyczyn można się domyślać. Mieszka w tym samym domu, który przez lata zajmował Piotr Maszerau. Z jej ust nie usłyszymy ani jednego złego słowa o ojcu, także jako polityku. Nie usłyszymy wielu dobrych słów o białoruskiej rzeczywistości nie tylko za Łukaszenki czy pierwszych lat niepodległości, ale nawet za czasów pierestrojki.

Ale to w naszym opowiadaniu dopiero melodia przyszłości, a w czasach, gdy potęga Hitlera legła w gruzach, rzeczywistość białoruska była równie skomplikowana. Nawet granice republiki wciąż nie były ostatecznie określone – wiele tu zależało od humoru Stalina.

Maszeraua dwukrotnie, w połowie lat 40. i dekadę później, wysłano na ziemie zachodnie Białorusi. Do Mołodeczna i Brześcia, gdzie był I sekretarzem lokalnej organizacji partyjnej. Zarówno Brześć, jak Mołodeczno przed wojną należały do II Rzeczypospolitej. Były to ziemie wielce dla komunistów podejrzane. Należało wytrzebić kryjącą się w lasach partyzantkę i przeprowadzić kolektywizację wsi. Jest więc oczywiste, że na te tereny wysyłano najwierniejszych z wiernych. Pomagać im miała przyjęta w lutym 1945 r. uchwała „O reedukacji społeczeństwa w duchu radzieckiego patriotyzmu i nienawiści do okupantów niemieckich". Wtedy front był już daleko, więc uchwała służyła za młot bynajmniej nie na okupantów niemieckich, lecz ludność miejscową i inteligencję. O atmosferze tamtych lat sporo mówi wypowiedź Natalii Piotrownej w jednym z wywiadów: „W Mołodecznie tata pracował w komsomole, dużo jeździł po wsiach i mama bardzo się tym denerwowała. Przecież to była zachodnia Białoruś, tam było dużo bandytów".
Z Białorusi w ciągu dziesięciu powojennych lat wywieziono około miliona ludzi. Walka toczyła się także wewnątrz partii. Działacze, którzy nie tylko przetrzymali te lata, ale zrobili karierę, widzieli wystarczająco dużo, by już całe życie funkcjonować w ramach nakreślonych przez Stalina. Maszerau zapewne był wiernym wykonawcą komunistycznych planów, ale w 1950 r. o mało nie zleciał ze stołka szefa Komsomołu – podobno był zbyt miękki. Uratowała go interwencja I sekretarza KC KPB Nikołaja Patoliczewa.

Nie były to czasy, kiedy działalność partyjna oznaczała profity.

– W domu się nie przelewało. Rodzice spali na łóżku, a dla mnie łączyli taborety, ścielili i dostawiali do łóżka. Ale nawet w takich warunkach dbaliśmy o porządek – mówi Natalia Piotrowna.

Walizka

W latach najgorszego stalinizmu nie chodziło zresztą o przywileje, ale o przeżycie. Białorusią trząsł wtedy Ławrentij Canawa – protegowany Ławrentija Berii. Od 1939 r. był komisarzem spraw wewnętrznych republiki, odpowiadał za zbrodnie i represje, które najwyraźniej uważał za powód do dumy – mawiał, że w ZSRR jest tylko dwóch Ławrentijów: on i Beria. Canawa osobiście nadzorował zabójstwo artysty Sołomona Michoełsa. W 1951 r. oskarżył o szpiegostwo i trockizm ministra oświaty republiki. Nikt nie mógł czuć się bezpiecznie, a on nikomu nie ufał – w 1951 r. kontrolował nawet proces odlewania pomnika Stalina w Mińsku.

– Kiedyś Canawa poprosił ojca, by napisał historię ruchu partyzanckiego – mówi Natalia Piotrowna. – Jej głównym bohaterem miał być właśnie Canawa. Ojciec nie mógł tego zrobić, bo to byłoby kłamstwo, ale wiedział, czym zaryzykuje odmawiając.

Historia partyzantki – wydawałoby się – błahostka. Ale nie dla komunistów i ich podejścia do przeszłości. Takie wydawnictwa oceniano na najwyższych szczeblach, autorzy haseł w encyklopediach niejednokrotnie ryzykowali życiem. Na Białorusi mit walki partyzanckiej uzasadniał ambicje polityczne.

Hienadź Burawkin nie był partyzantem, w dorosłe życie wszedł nieco później. Został dziennikarzem i poetą, a z nadania Maszeraua, gdy ten był u szczytu władzy, szefem radiokomitetu republiki. Miał więc okazję przyglądać się roszadom na ważnych stanowiskach.

– Zasługi wojenne niejednokrotnie decydowały – mówi Burawkin. – Padały argumenty: „Ja tam w lesie marzłem, a ty, swołocz jedna, koło żony się wylegiwałeś i teraz ci się zachciewa stołków".

Aspiracje Canawy łatwo zrozumieć, a rozterki Maszeraua nie brały się znikąd. Być może zresztą nie chodziło tylko o pisanie książek. Jednym ze wspomnień z dzieciństwa Natalii Piotrownej jest czarna walizka, którą ojciec miał w domu stale przygotowaną na wypadek aresztowania. I płacz podenerwowanej matki. W 1953 r. Piotra Mironowicza, jak wielu innych, wybawiły po kolei: śmierć Stalina, upadek Berii i wreszcie areszt jego poplecznika, Canawy. Walizka jednak została. Na wszelki wypadek.

Zdrada towarzyszy z lasu

Upadek Canawy nie był jedyną dla Białorusi konsekwencją walki o władzę na Kremlu.

Przez pierwszą powojenną dekadę Moskwa najwyraźniej nie ufała Białorusinom. Republiką kierowali Rosjanie, którzy dominowali także na niższych szczeblach władzy. Dość powiedzieć, że w 1951 r. w rządzie republiki było 22 Rosjan i tylko 9 Białorusinów.

– Białorusini pokazali takie oddanie władzy radzieckiej, że już bardziej po prostu nie można było – mówi Burawkin. – Podczas wojny życie stracił co trzeci obywatel kraju. I dziwne, że w republice, która zademonstrowała taką lojalność, bano się na kierowniczych stanowiskach umieszczać Białorusinów.
Białoruś nie była wyjątkiem i Beria dobrze kombinował, chcąc zdobyć władzę przez rozgrywanie sprawy polityki narodowej. Tu jego protegowanym był też Michaił Zimianin – przedwojenny komunista, partyzant, drugi sekretarz KC Komunistycznej Partii Białorusi. Pochodził, jak Maszerau, z ziemi witebskiej i kierował przed nim Komsomołem. „Patoliczewa zdjąć, Zimianina naznaczyć" – zapisał Beria w swoim notatniku. I taką rekomendację dała Moskwa. Zimianin, pewny siebie, 26 czerwca wystąpił na plenum po białorusku – a hasło: „Rozmawiać z narodem trzeba w jego języku!" musiało obradujących wbić w krzesła.

Wszystko szło zgodnie z planem. W przerwie jednak podziały się dziwne rzeczy. Najpierw jakieś telefony, że może Patoliczew nie był taki zły, a potem plenum postanowiło nie zmieniać władz. Rzadko się zdarzało, by lokalni komuniści sprzeciwili się decyzji Moskwy. Przyszło im to jednak o tyle łatwiej, że wiedzieli już to, czego nie wiedział Zimianin: właśnie tego dnia aresztowano Berię. Dlatego Kreml przymknął oko na tę niesubordynację białoruskich towarzyszy. Tym bardziej że na wszystko nałożył się konflikt na linii Nikita Chruszczow–część białoruskich komunistów. Sięgał on czasów wojny i rywalizacji tak o względy Stalina, jak o kształt granic republik ukraińskiej i białoruskiej. Zimianin miał pecha być w grupie tych, których Chruszczow nie cierpiał.

Niedoszły I sekretarz KPB całe lata błąkał się po placówkach dyplomatycznych i dopiero w latach 60. objął funkcję redaktora naczelnego „Prawdy", a potem zajmował wysokie partyjne stanowiska. Gorycz porażki nosił w sobie jednak całe życie. Historia pozwoli mu zresztą wrócić na Białoruś, a nawet stanąć nad grobem jednego z towarzyszy.

Białorusini zdradzili więc dawnego kolegę i zgodzili się na to, by Rosjanin dalej sprawował rządy. Piotr Maszerau nie był wtedy „rozgrywającym", ale trudno nie zauważyć, że gdy tylko w 1956 r. Chruszczow wziął Patoliczewa do Moskwy, droga na najwyższe szczeble białoruskiej partii przed takimi ludźmi jak Kirył Mazurau i Piotr Maszerau stanęła otworem.

Teraz o obsadzie najważniejszych stanowisk w republice decydować miała „partyzancka spółka".

Burawkin: – Otrzymali kawał zwycięskiego tortu, zajęli kluczowe stanowiska. I utrzymali się na nich przez dziesięciolecia, dopóki, mówiąc dosadnie, nie zaczęli umierać.

Ćwiczenia przed lustrem

W 1959 r. w Mińsku gościł Nikita Chruszczow. Rozczarowany warunkami, w jakich go przyjęto, kazał budować elegancki hotel. Powstał w kilka miesięcy. Nikita Siergiejewicz perorował Białorusinom, że im szybciej będą mówić po rosyjsku, tym szybciej zbudują komunizm. Piotr Maszerau słuchał Chruszczowa, zapewne bił mu brawo, słyszał pewnie też, jak ten rugał Mazuraua za wygłoszenie referatu po białorusku. Władze republiki zapamiętały tę lekcję języka rosyjskiego.

Kilka miesięcy po wizycie I sekretarza KPZR nauka w języku narodowym była już uzależniona od woli rodziców: kto nie chciał posyłać dziecka na lekcje białoruskiego – nie musiał. Natalia Piotrowna zapamiętała, że gdy ojciec zorientował się, iż słowa rosyjskie wypowiada z akcentem białoruskim, ćwiczył wystąpienia w domu przed lustrem, by pozbyć się twardej białoruskiej wymowy.

Chruszczow nie lubił białoruskich towarzyszy i pewnie miał dla nich jeszcze kilka podobnych rad. Ci więc bez sentymentu przyłożyli rękę do jego odsunięcia w 1964 r. W nagrodę Kirył Mazurau w 1965 r. trafił do Biura Politycznego KC KPZR i rządu ZSRR. Na zwolnione przez niego miejsce Leonid Breżniew przewidział Tichona Kisialoua, ale ponoć sekretarze regionalni, niemal wszyscy wywodzący się z Komsomołu, którym kiedyś kierował Maszerau, uparli się przy tym ostatnim. Niewątpliwie pomogło mu też wstawiennictwo Mazuraua.
Nowy I sekretarz partii białoruskiej nie zmienił jednak polityki, a wręcz przyspieszył proces rusyfikacji. Jeśli w 1960 r. jedynie co czwarta książka drukowana była po białorusku, to dziesięć lat później już tylko co piąta, a w 1980 r. co ósma.

Rozmowy w gabinecie

Hienadź Burawkin jest gotów bronić Maszeraua.

– Tak, nie chciał, by mówiono, że na Białorusi panuje białorutenizacja. Zamykano białoruskie szkoły – przyznaje Burawkin – ale w tym samym czasie wychodziło dużo magazynów popierających kulturę narodową. Wydano encyklopedię białoruską, encyklopedię przyrody, książki o białoruskim folklorze.

Sens rusyfikacji polegał jednak na tym, że język białoruski spychano do poziomu folkloru lub przywileju dla garstki intelektualistów i poetów. Niewątpliwie Burawkin do dziś ceni sobie, że przywódcy republiki rozmawiali z nim – i to po białorusku, choć w zaciszu gabinetów, i że Mazurau pokazał mu kiedyś swoje wiersze w tym języku. Trudno dziś oddać niuanse ówczesnego białoruskiego życia publicznego. Białorusini w większości akceptowali rzeczywistość, zaś granica między tym, co wypada, a co nie – nie była wyraźna. Po tym, co zrobiono z Białorusią w latach 30. i 40., nie było tam innej niż radziecka inteligencji, która na dobrą sprawę nie znała innej niż radziecka rzeczywistości. Najwięksi twórcy – Jakub Kołas, a potem Wasil Bykau – przyjmowali z rąk władz nagrody i nie odżegnywali się od kontaktów z sekretarzami partyjnymi. Ci rusyfikowali naród, ale potrafili wstawić się za twórcami. Właśnie jednego z nich – Burawkina – Maszerau postawił na czele radia i telewizji.

– Przez pół roku odmawiałem. W końcu wezwał mnie – wspomina Burawkin – i wyjaśnił: „Na moim korytarzu zebrałbym niezły ogonek chętnych na to stanowisko, ale potrzebny mi jest człowiek kultury, a nie urzędnik".

Byli podwładni Burawkina przyznają, że ten rzeczywiście nie stronił od języka białoruskiego.

Burawkin: – Maszerau zapraszał mnie do gabinetu. Pewnego razu rozmawialiśmy o nacjonalizmie. Powiedział, że jest na mnie sporo donosów, iż przemycam białoruski w mediach. Tłumaczył, że oficjalnie z trybuny nie może mnie wesprzeć, bo go zaraz Moskwa zdejmie, ale póki żyje, mam robić swoje.

Jaki jest bilans kulturalnej polityki Maszeraua?

– Swojego w Moskwie by nie osiągnął, gdyby popierał białoruski – tłumaczy ojca Natalia Piotrowna.

– Zachowała się legenda, że dbał o pisarzy – mówi Walentin Taras. – Rzeczywiście pisarzy szanował, dbał o nich materialnie, ale tylko do czasu, gdy twórca chwalił sowieckie życie. Przecież właśnie pod rządami Maszeraua Wasil Bykau zaczął mieć nieprzyjemności.

– Tata uwielbiał Bykaua! – Natalia Piotrowna jest nieprzejednana. – Kiedy chcieli go posadzić z przyczyn ideologicznych, walczył o niego, mówił, że to nasz geniusz, że nie wolno.

Różnie się układały stosunki Bykaua z władzą, ale pisarza nie aresztowano, co niewątpliwie spotkałoby go w sąsiedniej Ukrainie. Na jednej szali znaleźli się więc twórcy, którym nie odebrano wolności (choć byli na cenzurowanym), na drugiej brak choćby jednej szkoły białoruskiej w miastach. Co przeważa?

Burawkin twierdzi, że to epoka Maszeraua sprawiła, iż w ogóle możliwe było odrodzenie narodowe w końcu lat 80. Te kilka ziaren białoruskości, które zasiano dzięki wsparciu I sekretarza, wydało później owoce. Ziarna siano chyba jednak wyjątkowo głęboko, bo przyszły lider białoruskiego odrodzenia Zianon Paźniak w czasach Maszeraua bronił doktorat w „liberalnym" Leningradzie. W Mińsku nie pozwolono.
Czy było miejsce na odrębność narodową? W przemówieniu „Na drodze socjalizmu i komunizmu w jednej rodzinie narodów ZSRR" z 28 grudnia 1978 r. Maszerau mówił: „Nasza historia, nasze życie uczą nas, i to rozumem oraz sercem pojmuje każdy, że bez współpracy narodów sowieckich dzisiejsza kwitnąca Sowiecka Białoruś byłaby niemożliwa".

Bloki z mozaiką

Ambicją Białorusinów było „kroczyć w pierwszym szeregu budowniczych komunizmu". I udawało się. Dość powiedzieć, że w latach 1966-70 na Białorusi wyprodukowano tyle, ile przez poprzednie dwadzieścia lat. W 1972 r. z taśmy zjechał milionowy traktor. Dobrobyt był, zdawało się, na wyciągnięcie ręki. W stolicy pojawiły się nawet namiastki luksusu.

Natalia Maszerau: – W Mińsku zapalono przed Nowym Rokiem lampki na drzewach. Ojciec podpatrzył ten zwyczaj u Francuzów. Kiedy Breżniew tu przyjechał i zobaczył iluminację na drzewach, aż kręcił głową z podziwu.

Maszerau miał obsesję postępu. Był w tym nawet jakiś romantyzm – choć z tych, co się nie liczą z rzeczywistością. Latał śmigłowcem po kraju i kontrolował pracę w fabrykach, na polach. Jego śmigłowiec wyposażony był w urządzenia do obserwacji – podobno liczył, czy rzeczywiście tyle sprzętu pracuje na polach, ile deklarują kierownicy kołchozów.

Nawet krytycy przyznają, że w przemyśle awansowali fachowcy. Na tle breżniewowskiego zastoju, Białoruś się wyróżniała. To wtedy powstały legendy o tym, jak to republika żywi Moskwę, jak wagonami jedzie tam białoruskie mięso. Nikt się jednocześnie nie zastanawiał się, skąd brały się pieniądze na inwestycje.

Gorset gospodarki planowej bywał jednak za ciasny. Charakter zbudowanego za Maszeraua przemysłu sprawił, że republika w pełni uzależniła się od surowców przysyłanych z innych części ZSRR. Do dziś pozostaje to bolączką kraju.

Estetyka rozwoju, industrializacja i urbanizacja kraju to osobny rozdział. Mińsk i inne miasta otoczyły blokowiska. Betonowe budynki z dwudziestoma i więcej klatkami.

– Przy wylocie z Mińska w kierunku Moskwy stoją bloki z mozaiką. Wszyscy pukali się w głowę, dlaczego ojciec coś takiego wymyślił. Chciał, żeby było ładnie, troszczył się o estetykę – mówi z dumą Natalia Piotrowna. – Marzył, by na parterach były baseny, gabinety lekarskie, żeby człowiek nigdzie nie musiał chodzić. Budowano place zabaw i boiska.

Gdy ludzie kultury sceptycznie odnosili się do pomysłów industrializacji wsi, Maszerau woził ich i pokazywał kołchozy. Stare zabudowania w Mińsku też nie przedstawiały dla niego, zdaje się, wielkiej wartości. Gdy ktoś powiedział coś dobrego o architekturze epoki renesansu, irytował się: „A co mają znaczyć te aluzje na temat XVI wieku?!". Radziecka historiografia nie pozwalała dobrze mówić o czasach sprzed 1917 r.

Całe dzielnice starej zabudowy stolicy rozjechały buldożery.

– Żebyście widzieli te domy! To nie było stare miasto w Krakowie – irytuje się córka Maszeraua. – Ojciec dziwił się, że pisarze tęsknią do tych domków. Przecież to był dowód naszego zacofania. Tam nawet toalet nie było.

W 1977 r. przystał na zburzenie starego górnego miasta w Mińsku i postawienie na jego miejscu kompleksu fontann. Gdy ruszyła akcja protestu i do KC jako pierwszy dotarł list z Instytutu Fizyki, Maszerau, rozdrażniony, miał odpowiedzieć: „Niech fizycy zajmują się fizyką, a lirycy liryką. Jak komuś żal ruder, niech przeniesie się tam ze swoich wygodnych mieszkań".
Szczęśliwie w ostatniej chwili zdecydował, by zabytki zostawić, i to dlatego, że przekonano go, iż po ich zburzeniu wcale nie uzyskano by planowanego widoku na rzekę.

W 1986 r. doszło do katastrofy w Czarnobylu i władze wprowadziły blokadę informacyjną. Gdy część prawdy zaczęła przedzierać się do świadomości Białorusinów, rozgoryczeni ludzie mówili, że gdyby żył Maszerau, nie dopuściłby do takiego oszustwa.

– Ojciec umierałby razem z mieszkańcami strefy. Gdy Gorbaczow się tłumaczył, że nikt go nie poinformował, myślałam, że pęknę ze śmiechu – mówi Natalia Piotrowna.

Umierałby? Każde z setek przedsiębiorstw zbudowanych za Maszeraua było bombą ekologiczną; zdegradowały środowisko na długo przed awarią czwartego reaktora.

A może z czasem zaczął sobie zdawać sprawę z absurdu projektów sowieckich?

Podobno gdy w 1979 r. Polesie ogarnęła susza, a jej skutki zwiększyła tylko fatalna melioracja kraju, Maszerau łapał się za głowę, rozpaczał, że kraj zniszczono wskutek kretyńskich pomysłów różnej maści innowatorów, którym tak zaufał. Ubolewał też podobno, że dzielnicy Niemiga już się nie odbuduje.

Burawkin: – Maszerau mówił, że przyjdzie czas i ludzie dowiedzą się prawdy. I nie wybaczą Breżniewowi, ale także jemu. Powiedział mi: „Tobie jeszcze ludzie przebaczą, jesteś młody, ale mnie nie. Jestem kandydatem do Biura Politycznego i mam świadomość tego, co się dzieje".

I cukierki dawał

Wysoki, schludnie ubrany Maszerau na tle towarzyszy – mrocznych, zgarbionych aparatczyków – musiał się wyróżniać. Także tym, że prawie nie pił, nie walił pięścią w stół i nie rzucał mięsem przy byle okazji.

Niedawno jego rodzina upubliczniła nagrania z rodzinnych imprez, gdy czasem rozluźniano krawat i obyczaje. Nie wpłynęło to na obraz Maszeraua – nawet lekko wstawiony przy stole zachowywał się poprawnie. Był aż do znudzenia przyzwoity. Już wtedy krążyły legendy, jak on skromnie żyje. Zapewne jest w tym dużo prawdy – i trudno na siłę robić z niego rozbuchanego komunistycznego kacyka.

Blok, w którym mieszka córka Natalia Piotrowna i w którym mieszkał Maszerau, niczym specjalnym się nie wyróżnia. Mieszkania są wygodne, kilkupokojowe, ale też bez żadnych luksusów, chyba że za taki uznać parkiet. Piotr Marcew, wtedy z wpływowej rodziny, a dziś niezależny wydawca prasowy, wychowywał się w tym samym bloku.

– Gdy Maszerau przechodził przez podwórko, dawał mi cukierka, pytał, co słychać, jak tam w szkole – mówi. – A potem głaskał mnie po głowie i szedł dalej prowadzić tę swoją komunistyczną partię. Trochę jak z bajki o Leninie i dzieciach.

Gdy Marcew podrósł i słuchał wystąpień I sekretarza, dalej czuł do niego sympatię, choć ten przeprowadził się już do leżącego na skraju stolicy osiedla willowego Drozdy.

Marcew: – Łgał jak wszyscy inni, ale był dobrym oratorem i jakoś milej się tego słuchało.

Nie ma sensu cytować wystąpień Maszeraua, kto choć raz słyszał choćby polskich sekretarzy, wie, o czym mowa. Z obowiązku odnotujemy tylko kilka tytułów: „Ku nowym sukcesom budownictwa komunistycznego", „O ciągłej aktualności pracy ideologicznej w świetle decyzji XXIV Zjazdu KPZR", „Wychowywać ideowo przekonanych, wszechstronnie wykształconych budowniczych komunizmu" itd., itp. Maszerau nie był autorem skrzydlatych słów. Do tych mieli prawo jedynie sekretarze na Kremlu.

Jesteś prawdziwym komunistą

Mimo sukcesów na Białorusi, Maszerau nie zrobił kariery w Moskwie. Zdaniem rodziny nie pchał się, a po drugie miał tam sporo wrogów – z pamiętliwym Michaiłem Zimianinem na czele. Burawkin jednak twierdzi, że Zimianin wcale nie zwalczał Maszeraua, wręcz przeciwnie.

– Gdy byłem jeszcze korespondentem „Prawdy", a Zimianin jej szefem – wspomina Burawkin – dzwonił do mnie i mówił, że jak skrzywdzę Maszeraua w jakimś tekście, to popamiętam.

A jakie miał relacje z samym Breżniewem?

– Breżniew nie był jednoznaczną postacią – mówi Natalia Piotrowna. – Gdy był młody i energiczny, wiele rzeczy zrobił dla kraju. Potem jego otoczenie wpędziło go w chorobę. A ojciec? Jeśli coś trzeba było załatwić, a zależało to od Breżniewa, potrafił to zrobić. Gorzej, gdy coś zależało od otoczenia. Dla taty najtrudniejsze były stosunki z Moskwą.

Burawkin: – Kiedyś skrytykowałem Breżniewa. Piotr Mironowicz ironicznie spytał, czy uważam go za głupca, który nic nie widzi. Powiedział, że wie jeszcze więcej ode mnie, ale jego milczenie nie bierze się z tchórzostwa – odwagę już udowodnił na wojnie. Zdawał sobie sprawę, iż chwaląc Breżniewa z trybuny, podle kłamał. Jedynym jego pocieszeniem było, że Gruzin Eduard Szewardnadze kłamał jeszcze podlej.

Relacje z Moskwą to sztuka balansowania nad przepaścią. Na zjazdy KPZR Maszerau jeździł z całą rodziną. Dla córek to była atrakcja: muzea, teatry, sklepy. Jednak on i matka byli wtedy kłębkami nerwów. Mieszkali w hotelu Moskwa. Zawsze w czasie obrad ich apartament był pełen delegatów; drzwi strzelały. W pokoju było głośno, czasem wesoło, czasem poważnie, zawsze zaś nadymione. Kiedyś Maszerau przedstawił Biuru Politycznemu tezy na temat problemów w kraju, które chciał wygłosić na zjeździe. Breżniew wysłuchawszy go miał po chwili milczenia powiedzieć: „Pietia, ty jak zawsze masz rację, ale nie czas o tym mówić". Maszerau jednak wygłosił przemówienie na obradach plenarnych. Tego dnia wieczorem do ich pokoju w hotelu nikt nie zapukał.

– Ojciec nie kładzie się spać, odpala papierosa od papierosa. Matka płacze, pyta, czy szykować walizkę. Nie wiedzieliśmy, o co chodzi – wspomina Natalia Piotrowna.

Po dwóch dniach do pokoju wparowali delegaci z gratulacjami. Okazało się, że przed kolejną sesją Breżniew podszedł do ojca: „Pietia, jesteś prawdziwym komunistą".

Mijały jednak lata, a ten prawdziwy komunista wciąż był jedynie kandydatem na członka Biura Politycznego.

Natalia Piotrowna: – Wszyscy mu prognozowali i przed kolejnym zjazdem mówili, że tym razem to już na pewno. Kraj był w tak dobrym stanie, trwał boom, nie było dysydentów. Żadnych Sołżenicynów, Sacharowych, a ojca nie wybierali.

Pytany przez córkę, co jest grane, odpowiadał, że nie chciał zostawiać republiki, ale Natalia Piotrowna jest przekonana, iż swoją rolę odegrały pałacowe intrygi.

Pocałunki

W połowie lat 70. pojawiły się za to spekulacje, że Maszerau mógłby zastąpić Breżniewa – młody, energiczny, umie zarządzać. Takie spekulacje są niczym pocałunek śmierci.

W 1976 r. przydarzył się na Białorusi dziwny wypadek samochodowy. W Białowieży na polowaniu bawił Raul Castro. W drodze powrotnej pędząca w kawalkadzie maszyna, w której siedział przewodniczący rady republiki Fiodor Surganow, roztrzaskała się. Pojawiły się spekulacje na temat przyczyn awarii. Niektórzy mówili, że miał zginąć ktoś inny... Bo tym autem miał jechać Maszerau. Nie była to zresztą pierwsza taka katastrofa na Białorusi – sześć lat wcześniej w Mińsku czajka, w której jechał wicepremier republiki, rozbiła się o wojskową ciężarówkę.

Gdy w Moskwie brakło Kiryła Mazuraua, sytuacja Piotra Mironowicza zaczęła się poważnie komplikować. Przejawiało się to także w rytuałach – Breżniew ociągał się z nadaniem Piotrowi Mironowiczowi gwiazdy Bohatera Pracy Socjalistycznej, zwlekał z nadaniem stolicy zaszczytnego tytułu miasta-bohatera. Dziś to wszystko może wydawać się śmieszne, ale komuniści przykładali do tych spraw olbrzymią wagę.

Gdy jednak nie można już było z tym zwlekać, Breżniew pofatygował się w 1978 r. na Białoruś z gwiazdą dla Maszeraua. Ale podczas ceremonii nie szczędził laureatowi upokorzeń (choć po swojemu pocałował go w usta), aż w końcu skrócił pobyt i wrócił tego samego dnia do Moskwy – co było już jawną obrazą. Dla znawców kremlowskiej etykiety takie gesty nie było pozbawione znaczenia. Także inspiracja krytycznych pod adresem Białorusi artykułów była łatwa do odgadnięcia. Podobno w tym samym czasie Jurij Andropow węszył: jak to było z tą niemiecką niewolą Maszeraua i czy rzeczywiście zasłużył sobie na tytuł Bohatera Związku Radzieckiego.

– Ojciec wiedział, że coś niedobrego się szykuje – mówi Natalia Piotrowna. – Kiedy z córkami pojechałam go odwiedzić, zastałyśmy go siedzącego po ciemku w pokoju. Wrzucał do kominka papiery. Palił dokumenty. Było to dzień przed śmiercią.

Maszerau musiał czuć się zagubiony. Starzy towarzysze umierali, a on chyba nie do końca umiał znaleźć kontakt z nowymi elitami. Zmiany, które nawet jeszcze nie majaczyły na horyzoncie, ale były coraz bliżej, nie przypadłyby mu do gustu. Władimir, mąż Natalii Piotrownej, jest tego pewien: – Piotr Mironowicz jeździł na wypoczynek do Kraju Stawropolskiego, gdzie rządził Michaił Gorbaczow. Gorbaczow zawsze przyjeżdżał witać go na dworzec, taka była partyjna etykieta. Teść jednak nigdy nie przyjął jego zaproszenia na polowanie, a polować uwielbiał. To chyba wszystko mówi o jego stosunku do przyszłego przywódcy ZSRR. Od razu się na nim poznał.

Natalia Piotrowna jest pewna, że gdyby jej ojciec wszedł do politbiura i żył w latach 80., nie dopuściłby Gorbaczowa do władzy. I co najważniejsze: miał plan zreformowania Związku Radzieckiego. Plan ratunku, a nie rozpadu.

Sobota, 4 października 1980 r.

Natalia Piotrowna dobrze zapamiętała ostatnie miesiące życia ojca. Ciągle był podenerwowany. Bał się czegoś. Jego twarz zaczęła przybierać niezdrowy ziemisty kolor. Natalia przeczuwała, że dzieje się coś złego, i kiedyś spytała, co go gryzie.

Natalia Maszerau: – Nakrzyczał na mnie jak nigdy. Powiedział, że to nie moje sprawy, że sam sobie musi z tym poradzić.

Kolejne uderzenie z Moskwy: „Prawda" napisała o fatalnym zbiorze ziemniaków na Białorusi. Maszerau postanowił sprawdzić jeden z kołchozów.

Po południu 4 października Piotr Mironowicz wyszedł ze swojego gabinetu, który mieścił się na piątym piętrze budynku KC. Czekała już na niego czarna czajka, którą miał wyjechać. To nie było auto, którym zazwyczaj podróżował I sekretarz. Maszerau jeździł, jak wszyscy radzieccy notable, opancerzonym autem, ale ZIŁ-117 akurat znajdował się w naprawie. Czajka, do której tym razem wsiadł Piotr Mironowicz, nie miała dodatkowych zabezpieczeń i oznaczeń, nie miała nawet łączności z eskortą. Maszerau w ogóle nie lubił cyrków związanych z ochroną i dbaniem o bezpieczeństwo. Lubił urwać się ochronie i samemu pójść do stołecznych sklepów, zobaczyć, jak karmi się naród. Podobnie było z podróżowaniem. Zasady wymagały, by auto I sekretarza jechało w kolumnie. Samochody otwierające i zamykające kolumnę powinny być odpowiednio oznakowane. Maszerau i tym razem machnął ręką na wszystkie te przepisy. Usiadł obok ulubionego kierowcy Jewgienija Zajcewa i zatrzasnął drzwi samochodu. Ochroniarz, Walentin Czesnakow, major KGB, usadowił się na tylnym siedzeniu. Ruszyli.

Natalia Maszerau: – To wszystko jest zagadkowe i tajemnicze, że tata ruszył w podróż tą czajką. Ktoś po prostu podstawił ją, a on wsiadł, bo co miał robić. Śpieszył się, interesy państwa wzywały.

To prawda, Maszerau się śpieszył. Wprawny kierowca Zajcew lubił naciskać na pedał gazu. Ale w swoim fachu był mistrzem, za kółkiem spędził 42 lata i nie miał ani jednego wypadku. Być może dlatego Maszerau tak go lubił. Kiedy Zajcew kończył 60 lat i miał odejść na emeryturę, powiedział do Piotra Mironowicza: „Jeszcze popracuję". Chyba po prostu nie umiał odejść. Zajcewowi z każdym tygodniem pogarszał się wzrok, podczas badań lekarskich nie chciano mu wydać zaświadczenia pozwalającego na pracę, ale w tamtych czasach takie rzeczy można było rozwiązać. Zadziałało prawo telefonu. Klinika wydała odpowiednie zaświadczenie.

Kolumnę, w której tamtego dnia jechał Maszerau, otwierała biała wołga, jako druga jechała czarna czajka Maszeraua, trzecią była żółta wołga. Jak zwykle auta sunęły szybko. I nie miały żadnych oznaczeń. Maszerau nie zapiął pasów.

Piotr Marcew: – Wiem, jak ci nasi notable jeździli. Choćby gen. Leonid Bieda, który roztrzaskał się razem z Surganowem w tym słynnym wypadku w 1976 r. Kiedyś jako chłopiec jechałem z nim. Fascynowały mnie samochody, ale myślałem, że umrę od tych atrakcji na tylnim siedzeniu. Gaz do dechy, zmieniał biegi jak szalony, skręcał z piskiem opon. O zapinaniu pasów oczywiście mowy być nie mogło.

Pogoda była dobra, jesienne słońce. Kierowcy nie trzymali aut w takim oddaleniu od siebie, jakiego wymagały przepisy. Pomiędzy samochodami był dystans ok. 150 metrów. Chcieli jak najszybciej znaleźć się na miejscu.

Nikołaj Pustowit, 32-letni kierowca, miał nadzieję, że 4 października nie będzie musiał wyruszać w dłuższą podróż. Ale okazało się, że auto, które zazwyczaj woziło z kołchozu kartofle, zepsuło się. Dlatego samochód Pustowita, GAZ-53, załadowano do połowy ziemniakami, po czym ruszył szosą moskiewską.

Kiedy kierowca białej wołgi, otwierającej kolumnę Maszeraua, zobaczył, że z naprzeciwka nadciągają dwie ciężarówki, dał przez megafon komendę: „Proszę zjechać na pobocze i zatrzymać się". Pierwsza z ciężarówek, MAZ, zatrzymała się, ale na pobocze nie zjechała. Jadący za nią GAZ-53 Pustowita, by ją ominąć, musiał gwałtownie skręcić. Po prawej stronie był rów i drzewa, wybrał więc lewą stronę szosy, która wydawała się bezpieczna. W tej sekundzie rozpędzona czajka wbiła się w wypełnioną ziemniakami ciężarówkę Pustowita.

Z czajki wyciągnięto po głowę zasypanego kartoflami Maszeraua. Natychmiast odwieziono go do pobliskiego szpitala. Ale obrażenia były zbyt poważne: zmiażdżone organy wewnętrzne. Maszerau zmarł tego samego dnia. Wypadku nie przeżył też kierowca Zajcew. Kiedy jego ciało przewieziono do kostnicy, okazało się, że miał mocno zabandażowaną klatkę piersiową. Oprócz złego wzroku, ten człowiek w podeszłym wieku miał i inne dolegliwości. Tego samego dnia zmarł major KGB Czesnakow. Do szpitala trafił także Pustowit. Był w szoku. Ale szybko dotarło do niego, co się stało. Spowodował wypadek, w którym zginął Maszerau, przywódca republiki. Wiedział, że będzie mieć straszne kłopoty. Tymczasem kierowcy MAZ-a, który zmusił Pustowita do feralnego manewru, pozwolono odjechać jak gdyby nigdy nic.

Natalia Maszerau: – Kiedy tylko usłyszeliśmy o wypadku, nie mieliśmy żadnych wątpliwości. Tatę zamordowano. Żył w tak strasznym stresie, bo wiedział, że chcą go zabić.

Dla Nikołaja Pustowita rozpoczął się czas nużących przesłuchań. KGB, MSW sprawdzały tego człowieka na wylot. Starano się ustalić, jaki miał stosunek do kierownictwa republiki. Ale okazało się, że Pustowit to zwykły kierowca, którego życie niczym szczególnym się nie wyróżniało. Sąd skazał go na 15 lat więzienia za spowodowanie wypadku, w którym zginęły trzy osoby.


Po śmierci Maszeraua Białoruś pogrążyła się w żałobie. Setki tysięcy mińszczan przychodziło zobaczyć leżącego w trumnie przywódcę.

Mężowi Natalii Maszerau tamte chwile dobrze zapadły w pamięć: – Teść leżał taki niepodobny do siebie. Podczas wypadku uderzył mocno czołem o przednią szybę i głowę miał roztrzaskaną na pół. Długo go przygotowywano i układano w trumnie, żeby nie było tego widać.

Breżniew nie pofatygował się na pogrzeb. Z Moskwy na ceremonię pogrzebową wysłano jedynie Michaiła Zimianina, co rodzina uznała za kolejny afront.

Hienadź Burawkin długo myślał nad tą śmiercią. Morderstwo? W „wypadkach ciężarówkowych" często tracili życie politycy krajów radzieckich. To był tani i skuteczny sposób na pozbycie się niewygodnych ludzi. W połowie października miało się odbyć plenum, na którym Maszeraua mieli wreszcie wybrać do Biura Politycznego. Nowym liderem Białorusi został Tichon Kisialou, ten, którego Breżniew widział na tym stanowisku już piętnaście lat wcześniej.

Burawkin: – Moje wątpliwości rozwiała dopiero rozmowa z prokuratorem, który prowadził śledztwo w sprawie wypadku Maszeraua. Uczciwy człowiek. Wytłumaczył mi, że choć trudno w to uwierzyć, był to nieszczęśliwy zbieg okoliczności. Maszerau nie przestrzegał zasad bezpieczeństwa, zagrało wiele czynników w jednej chwili.

Zięć Maszeraua, sam będący synem wysokiego funkcjonariusza KGB, nie wierzy w zbiegi okoliczności: – Teść następnego dnia miał dostać z Moskwy nową, bardziej profesjonalną ochronę. Oni by do wypadku nie dopuścili. To był więc ostatni moment dla zabójców. W tym czasie, w różnych częściach ZSRR, ginęli wysocy partyjni funkcjonariusze, i to w podobny sposób. A czy to nie dziwne, że ówczesny szef MSW republiki, Gienadij Żabicki, miesiąc po wypadku dostał order „Drużby Narodów"? Odpowiedzialny za bezpieczeństwo, a dostaje nagrodę zaraz po takiej tragedii!

Czy jednak śmierć Maszeraua była na rękę Breżniewowi, czy ekipie, która do władzy miała przyjść za kilka lat? Spekulacje można mnożyć. Rodzina Maszeraua, której ojczyzną pozostał Związek Radziecki, przekonana jest do drugiej wersji.

Natalia Piotrowna nigdy nie uwierzy w przypadkową śmierć ojca.

– Tatę zamordowali. A prawda o tym jest ukryta w archiwach. Na Białorusi nigdy nie wyjdzie ona na jaw. Może przyjdzie do nas dzięki pomocy Moskwy, może Warszawy.

Korzystaliśmy m.in. z archiwalnych numerów gazet: „Biełorusskaja Diełowaja Gazieta", „Wieczernyj Mińsk", „Mińskij Kurier", „Komsomolskaja Prawda w Biełorusi". Zdjęcia pochodzą z wydawnictwa „Pobyt delegacji PRL i ministerstwa obrony ZSRR w Białoruskiej SRR w związku z uroczystościami pod Lenino z okazji 30. rocznicy Wojska Polskiego".

Tu rodził się naród, Zmicier Pankowiec

Tu rodził się naród

Kuropaty – masowa mogiła setek tysięcy ludzi

Każdy naród Europy posiada miejsce, które zbrodniczy system uczynił narodową nekropolią. Rozstrzelano w nim setki tysięcy ludzi, a ziemia przyjęła ich ciała. Dla Polaków takim miejscem jest Katyń, dla Ukraińców Winnica. Na Białorusi są Kuropaty. Las, w którym spoczęły ofiary radzieckiej epoki.

Zmicier Pankowiec z Mińska / 2007-07-24



Kuropaty leżą na północno-wschodnich obrzeżach Mińska. Według różnych danych w miejscu tym znajdują się szczątki 30-250 tys. ludzi.

Białorusini pierwszy raz usłyszeli o Kuropatach pod koniec lat 80., gdy w piśmie Związku Literatów „Litaratura i Mastactwa" archeolog Zianon Paźniak i inżynier Jewhienij Szmychaliou opublikowali artykuł „Kuropaty: droga śmierci". Autorzy podali do publicznej wiadomości, że w miejscowości pod Mińskiem spoczywają szczątki setek tysięcy ludzi – ofiar politycznych mordów dokonanych w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej przez NKWD. Artykuł wywołał wielką sensację. Przed jego opublikowaniem mało kto w kraju zdawał sobie sprawę z istnienia grobów. Prawda historyczna zaczęła wychodzić na jaw.

Straszliwe odkrycie

Paźniak i Szmychaliou tłumaczyli, że do poszukiwań w lesie pod Mińskiem sprowokowały ich opowieści mieszkańców pobliskiej wioski Zielienyj Ług, którzy opowiadali, że w latach 1937-40 z Kuropat każdego dnia dochodziły odgłosy strzałów. Strzelano do ludzi.

„Część lasu o powierzchni 10-15 hektarów była ogrodzona wysokim na trzy metry parkanem zwieńczonym drutem kolczastym. Za ogrodzeniem spacerowała uzbrojona ochrona z psami. Ludzi zwożono tu żwirową drogą, prowadzącą przez Łagojskij Trakt. Marszrutę tę nazywano w tamtych czasach drogą do śmierci" – pisali Paźniak i Szmychaliou.

Polityczne represje nastały na Białorusi wraz z przyjściem radzieckiej władzy. Pierwsza fala prześladowań objęła działaczy Białoruskiej Republiki Narodowej (państwa, które powstało 25 marca 1918 r., przetrwało zaledwie rok, ale było ziszczeniem marzeń Białorusinów o własnej ojczyźnie). Represjonowano katolickich i prawosławnych duchownych, działaczy wszystkich istniejących partii politycznych. Przed represjami ustrzegli się jedynie komuniści. Prześladowania na masową skalę zaczęły się w latach 30. Dotknęły też bogatsze chłopstwo i mieszkańców wsi, którzy sprzeciwiali się kolektywizacji rolnictwa. Wg różnych danych 4-15 proc. białoruskiego chłopstwa wysłano na Syberię i na północ Rosji. Część rozstrzelano. W większości obwiniano ich o działanie na szkodę państwa.

NKWD masowo fabrykowało sprawy organizacji działających na rzecz kontrrewolucji, takich jak: „Związek Wyzwolenia Białorusi", „Robotnicza Partia Chłopska", „Białoruskie Centrum Narodowe". Ofiarami tych sfabrykowanych procesów była przede wszystkim inteligencja: uczeni, pisarze, nauczyciele, dziennikarze, wykładowcy uniwersyteccy.

Od 1937 r. zaczęły się pojawiać oskarżenia o szpiegostwo, najczęściej oskarżano o działalność wywiadowczą na rzecz Polski, Niemiec i Łotwy. Praktycznie wszystkich „szpiegów" czekał wyrok śmierci. Represje zaczęły dotykać w końcu także niedawnych katów. W 1938 r. spośród 101 sekretarzy regionalnych komitetów partii komunistycznej aresztowano 99, do więzień wtrącono też kilkudziesięciu przedstawicieli regionalnych komitetów wykonawczych i wielu sekretarzy Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii Bolszewików Białorusi.

Artykuł Paźniaka i Szmychalioua stał się pretekstem do wszczęcia 14 czerwca 1988 r. przez prokuraturę BSRR śledztwa. W jego toku w kuropackim lesie przeprowadzono częściową ekshumację. Odkryto 510 mogił. Ekshumacja w jednym tylko małym skrawku lasu pozwoliła dokonać straszliwego odkrycia, spod ziemi wydobyto 313 czaszek i szkieletów, 340 protez zębów wykonanych z żółtych i białych materiałów. Wykopano też resztki zachowanych rzeczy osobistych, a także 177 łusek z karabinu i 28 kul. Ustalono, że łuski pochodzą z pistoletów Browning i Walter – w tym czasie taką bronią posługiwało się NKWD. W toku śledztwa prokuratora BSRR wydała orzeczenie mówiące, że w Kuropatach rozstrzelano 30 tys. ludzi, jednak wielu białoruskich historyków uważa, iż liczba ofiar jest o wiele większa. Ich zdaniem można mówić o 100–250 tys. uśmierconych. W 1993 r. Kuropaty wpisano do państwowego rejestru historyczno-kulturowego dziedzictwa Białorusi.

Msza pod śnieżnym niebem

Można więc powiedzieć, że właśnie w Kuropatach narodziła się współczesna białoruska opozycja. W tym lesie leżącym u stóp stolicy w październiku 1988 r. świadomi swojej narodowości Białorusini zorganizowali mityng. Pretekstem dla demonstracji było święto „Dziadów". Przyszły dziesiątki tysięcy ludzi. Milicja użyła siły, w ruch poszły pałki. Użyto też gazu.

Kraj w oblężeniu, Małgorzata Nocuń

Historia w Tygodniku (30/2007) - Białoruś

Kraj w oblężeniu

Czas historyczny i czas propagandy

Na białoruskich wsiach ludzie często żyją bez prądu i gazu, ale w szczęściu, i jak mantrę powtarzają: „Byleby tylko nie było wojny". Na billbordach przy ruchliwych arteriach weterani uginają się pod ciężarem medali. Są dumą narodu – to oni zwyciężyli w walce z faszyzmem. O co chodzi z tą wojną 60 lat po wojnie?

Małgorzata Nocuń / 2007-07-24



Tytuł „miasta bohatera" Mińsk otrzymał w 1974 r., jako dziesiąte z radzieckich miast, które w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (1941-45) stawiało niezwykle mocny opór hitlerowskiemu najeźdźcy. Oprócz Mińska na Białorusi tylko Twierdza Brzeska doczekała się tytułu bohatera. W rzeczywistości z tym zaciekłym oporem różnie bywało, ale i dziś część mieszkańców stolicy odczuwa dumę, że przyszło im żyć w metropolii tak uhonorowanej. W zalanym betonem Mińsku drzemie wojenny duch, wydaje się, że kurz zawieruchy sprzed 60 lat nie opadł. Metropolia jest orwellowska. Ma Wielkiego Brata w postaci wszechobecnych szczekaczek upraszających: „Obywatelu, zachowuj porządek". Propagandą „wielikiej pobiedy" przenikają młodsze pokolenia. Nawet Białorusini lekko po trzydziestce, wychowani na podręcznikach redagowanych w stylu radzieckim, opowiadają, że ich republika jako pierwsza przyjęła hitlerowskie uderzenie na ZSRR, a ich ojcowie wykrwawiali się w obronie całej Europy.

Niepotrzebne blachy

Po 1945 r. tematyka wojenna i partyzancka była wciąż na Białorusi uaktualniana. Zresztą dokonywano tego w tak skuteczny sposób, że radzieckim mistrzom od propagandy udało się stworzyć dwa mity: o Białorusi – republice partyzantów i o niezwykłym heroizmie Białorusinów w czasie II wojny światowej.

Dlaczego właśnie Białoruś ochrzczono republiką partyzantów? Do dziś w białoruskim życiu jest zaskakująco dużo „partyzantki". Nazwę „partyzancki" nosi jeden z rejonów Mińska. Pojęcie to przenika do kultury undergroundowej. Zespół rockowy N.R.M śpiewa o partyzantach. Nawet opozycyjny portal internetowy nosi nazwę „Białoruski Partyzant".

Faktem jest, że białoruskie miasta zrównał z ziemią hitlerowski tajfun, a życie w walkach stracił co trzeci obywatel kraju. Pamięć o wojnie jest bardzo dotkliwa. Nie ma rodziny, której udziałem nie stałaby się wojenna tragedia; Stalin chciał uczynić z Białorusi ziemię spaloną, plan ten po części zrealizował. Mińsk był po wojnie bardzo zniszczony.

Jednak ruch partyzancki był tylko częściowo spontanicznym sprzeciwem społeczeństwa. Partyzantka tworzona była – na masową skalę – przez radzieckie struktury siłowe, m.in. z pomocą NKWD.

– Mit o partyzantach był Moskwie potrzebny, by jakoś związać Białorusinów z ich radziecką „ojczyzną", ponieważ przed II wojną światową Białoruś w żadnym wypadku nie była częścią Rosji, ani w sensie historycznym, ani też mentalnym. Mit sowieckiego Białorusina-partyzanta to ukoronowanie bardzo długiego procesu inkorporacji Białorusi do imperium – uważa Aleś Ancipienka, filozof.

Z tezą Ancipienki nie może się zgodzić inny białoruski intelektualista, pisarz Walentin Taras. Taras broni swojej biografii. Jako trzynastolatek przystąpił do sowieckiej partyzantki. Jego oddział stacjonował na ziemiach zachodniej Białorusi. Po wojnie tematykę książek Tarasa zdominowała wojna widziana oczyma dziecka.

Walentin Taras: – Wierzyłem, że walczę o moją radziecką Białoruś. Tak bardzo kochałem sowiecki system, że jak kiedyś Misza, kolega z oddziału, zakpił z kołchozów i radzieckiego państwa, to wycelowałem w niego karabin i zażądałem, żeby wszystko odszczekał. Byłem gotowy zabić go za takie bluźnierstwo. Na szczęście trafiłem Miszę tylko w ramię – opowiada Taras. – Odnalazłem go po wojnie. Poprosiłem o przebaczenie, popiliśmy samogonu.

Choć w życiu pisarza wojna była bardzo ważnym epizodem i przyznaje, że podczas walk Białorusini wykazywali się bohaterstwem, to szybko dostrzegł, jakich manipulacji wokół wojennej tematyki dopuszcza się propaganda. Najpierw radziecka, potem łukaszenkowska.
Aleś Ancipienka od lat walczy piórem z mitem Białorusina-partyzanta.

– Bo partyzanci to był radziecki „Smiersz". Zrzucano ich tu, by akcjami zbrojnymi sprowokowali Niemców do agresji wobec ludności, co z kolei miejscowych miało prowokować do sprzeciwu – uważa Ancipienka.

Wiara Tarasa w Związek Radziecki umarła z chwilą, kiedy radzieckie czołgi w 1968 r. wjechały do Czechosłowacji. Mimo to wie, że podczas wojny walczył w słusznej sprawie. Jest dumny z trzech medali, jakie za wojenne zasługi otrzymał od władzy radzieckiej.

Są to medale: za bojowe zasługi, medal partyzanta Wielkiej Wojny Ojczyźnianej II stopnia, Medal Za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.

Z czasem Taras zaczął się śmiać z tego wszystkiego, co władza zaczęła wyprawiać wokół wojny. Przypominało to operetkę.

Taras: – Zaraz po wojnie zaczęło się odlewanie w brązie tych makabrycznych pomników partyzantów. Postaci z karabinami w przyczajeniu oczekujące na strzał ozdabiały ulice białoruskich miast, stacje metra. Co rok zaczęli nas nagradzać za te same wojenne zasługi. Dostawaliśmy odznaczenia w każdą rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem. A także w rocznicę powstania Armii Czerwonej. Każdy dostał dziesiątki niepotrzebnych blach. Nie wyciągam tych odznaczeń z szafy, nigdy ich nie noszę. Uważam, że to nie wypada.

Śmietana zwycięstwa

Okrucieństwa wojny zostały w pamięci Tarasa. Ale nigdy nie powtarza powiedzenia: „Żeby tylko nie było wojny".

Taras: – U nas propaganda tak bardzo straszy ludzi wojną, wrogimi krajami, i tak wpaja, że Łukaszenka chroni kraj przed najazdami, że niewykształceni mieszkańcy wsi uwierzyli w prawdopodobieństwo, iż na Białoruś lada chwila mogą wkroczyć obce wojska. Powiedzenie „Żeby tylko nie było wojny" to symbol zacofania.

Co roku w święto zwycięstwa 9 maja przez Mińsk rusza pochód. Podobne uroczystości odbywają się w większości byłych radzieckich miast. Jednak to, co białoruskie władze zorganizowały dwa lata temu, kiedy przypadła 60. rocznica zakończenia II wojny światowej, pozostanie w pamięci Białorusinów na długo. Uładzimir Arłou, białoruski pisarz i historyk, przyjmował w tym czasie przyjaciół z Ukrainy. Też żyli w Związku Radzieckim, w Kijowie również świętuje się dzień zwycięstwa, ale mimo wszystko przecierali oczy ze zdumienia. Co się w tym kraju dzieje?

– W sklepach wszystkie towary: masło, mleko, ser były z rysunkami partyzantów. Śmietana z informacją „60 lat zwycięstwa" i partyzantem przyczajonym z karabinem w krzakach. Malunki partyzantów, radzieckich orderów były na każdym sklepie. Można było kupić szklanego kałasznikowa o objętości kilku litrów, wypełnionego wódką – opowiada Arłou.

Plac Zwycięstwa usytuowany jest w centrum miasta. Na środku, w 1955 r. wzniesiono obelisk zwieńczony radziecką gwiazdą. W miejscu tym odbywają się państwowe uroczystości. Ale pod pomnik ściągają też młodzi ludzie. Nowożeńcy przychodzą tu zaraz po opuszczeniu urzędu stanu cywilnego, kładą kwiaty i stoją chwilę w zadumie.

Aleksander Łukaszenka zdaje sobie sprawę z tego, jaki stosunek Białorusini mają do wojny. Dlatego propaganda umiejętnie podgrzewa zimnowojenne nastroje i stwarza poczucie zagrożenia. Każdy reżym potrzebuje wroga. Łukaszenka tak przywiązał się do mitu wojny, że kiedyś, przemawiając do weteranów, powiedział, iż wojna zabrała mu ojca. Problem tkwi tylko w tym, że Aleksandr Grigoriewicz urodził się w 1954 r.

Dokonując bilansu rządów Łukaszenki, nawet niezależni analitycy podkreślają, że przywódca nigdy nie dopuścił do wplątania Białorusi w jakąkolwiek wojnę. Białoruskie wojska nie wzięły udziału w operacjach w Czeczenii, pomimo układu związkowego z Rosją. Nie wysłano ich, jak Ukraińców, do Iraku. Decydenci na Białorusi wiedzą, że mówieniem o braku wojny i stabilizacji są w stanie zdobyć poparcie. To gra strachem. Duża część narodu niczego nie boi się tak jak wojny i z niczego nie odczuwa takiej dumy jak właśnie z osiągnięć wojennych.

Kraj w oblężeniu, Małgorzata Nocuń

Historia w Tygodniku (30/2007) - Białoruś

Kraj w oblężeniu

Czas historyczny i czas propagandy

Na białoruskich wsiach ludzie często żyją bez prądu i gazu, ale w szczęściu, i jak mantrę powtarzają: „Byleby tylko nie było wojny". Na billbordach przy ruchliwych arteriach weterani uginają się pod ciężarem medali. Są dumą narodu – to oni zwyciężyli w walce z faszyzmem. O co chodzi z tą wojną 60 lat po wojnie?

Małgorzata Nocuń / 2007-07-24



Tytuł „miasta bohatera" Mińsk otrzymał w 1974 r., jako dziesiąte z radzieckich miast, które w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (1941-45) stawiało niezwykle mocny opór hitlerowskiemu najeźdźcy. Oprócz Mińska na Białorusi tylko Twierdza Brzeska doczekała się tytułu bohatera. W rzeczywistości z tym zaciekłym oporem różnie bywało, ale i dziś część mieszkańców stolicy odczuwa dumę, że przyszło im żyć w metropolii tak uhonorowanej. W zalanym betonem Mińsku drzemie wojenny duch, wydaje się, że kurz zawieruchy sprzed 60 lat nie opadł. Metropolia jest orwellowska. Ma Wielkiego Brata w postaci wszechobecnych szczekaczek upraszających: „Obywatelu, zachowuj porządek". Propagandą „wielikiej pobiedy" przenikają młodsze pokolenia. Nawet Białorusini lekko po trzydziestce, wychowani na podręcznikach redagowanych w stylu radzieckim, opowiadają, że ich republika jako pierwsza przyjęła hitlerowskie uderzenie na ZSRR, a ich ojcowie wykrwawiali się w obronie całej Europy.

Niepotrzebne blachy

Po 1945 r. tematyka wojenna i partyzancka była wciąż na Białorusi uaktualniana. Zresztą dokonywano tego w tak skuteczny sposób, że radzieckim mistrzom od propagandy udało się stworzyć dwa mity: o Białorusi – republice partyzantów i o niezwykłym heroizmie Białorusinów w czasie II wojny światowej.

Dlaczego właśnie Białoruś ochrzczono republiką partyzantów? Do dziś w białoruskim życiu jest zaskakująco dużo „partyzantki". Nazwę „partyzancki" nosi jeden z rejonów Mińska. Pojęcie to przenika do kultury undergroundowej. Zespół rockowy N.R.M śpiewa o partyzantach. Nawet opozycyjny portal internetowy nosi nazwę „Białoruski Partyzant".

Faktem jest, że białoruskie miasta zrównał z ziemią hitlerowski tajfun, a życie w walkach stracił co trzeci obywatel kraju. Pamięć o wojnie jest bardzo dotkliwa. Nie ma rodziny, której udziałem nie stałaby się wojenna tragedia; Stalin chciał uczynić z Białorusi ziemię spaloną, plan ten po części zrealizował. Mińsk był po wojnie bardzo zniszczony.

Jednak ruch partyzancki był tylko częściowo spontanicznym sprzeciwem społeczeństwa. Partyzantka tworzona była – na masową skalę – przez radzieckie struktury siłowe, m.in. z pomocą NKWD.

– Mit o partyzantach był Moskwie potrzebny, by jakoś związać Białorusinów z ich radziecką „ojczyzną", ponieważ przed II wojną światową Białoruś w żadnym wypadku nie była częścią Rosji, ani w sensie historycznym, ani też mentalnym. Mit sowieckiego Białorusina-partyzanta to ukoronowanie bardzo długiego procesu inkorporacji Białorusi do imperium – uważa Aleś Ancipienka, filozof.

Z tezą Ancipienki nie może się zgodzić inny białoruski intelektualista, pisarz Walentin Taras. Taras broni swojej biografii. Jako trzynastolatek przystąpił do sowieckiej partyzantki. Jego oddział stacjonował na ziemiach zachodniej Białorusi. Po wojnie tematykę książek Tarasa zdominowała wojna widziana oczyma dziecka.

Walentin Taras: – Wierzyłem, że walczę o moją radziecką Białoruś. Tak bardzo kochałem sowiecki system, że jak kiedyś Misza, kolega z oddziału, zakpił z kołchozów i radzieckiego państwa, to wycelowałem w niego karabin i zażądałem, żeby wszystko odszczekał. Byłem gotowy zabić go za takie bluźnierstwo. Na szczęście trafiłem Miszę tylko w ramię – opowiada Taras. – Odnalazłem go po wojnie. Poprosiłem o przebaczenie, popiliśmy samogonu.

Choć w życiu pisarza wojna była bardzo ważnym epizodem i przyznaje, że podczas walk Białorusini wykazywali się bohaterstwem, to szybko dostrzegł, jakich manipulacji wokół wojennej tematyki dopuszcza się propaganda. Najpierw radziecka, potem łukaszenkowska.
Aleś Ancipienka od lat walczy piórem z mitem Białorusina-partyzanta.

– Bo partyzanci to był radziecki „Smiersz". Zrzucano ich tu, by akcjami zbrojnymi sprowokowali Niemców do agresji wobec ludności, co z kolei miejscowych miało prowokować do sprzeciwu – uważa Ancipienka.

Wiara Tarasa w Związek Radziecki umarła z chwilą, kiedy radzieckie czołgi w 1968 r. wjechały do Czechosłowacji. Mimo to wie, że podczas wojny walczył w słusznej sprawie. Jest dumny z trzech medali, jakie za wojenne zasługi otrzymał od władzy radzieckiej.

Są to medale: za bojowe zasługi, medal partyzanta Wielkiej Wojny Ojczyźnianej II stopnia, Medal Za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.

Z czasem Taras zaczął się śmiać z tego wszystkiego, co władza zaczęła wyprawiać wokół wojny. Przypominało to operetkę.

Taras: – Zaraz po wojnie zaczęło się odlewanie w brązie tych makabrycznych pomników partyzantów. Postaci z karabinami w przyczajeniu oczekujące na strzał ozdabiały ulice białoruskich miast, stacje metra. Co rok zaczęli nas nagradzać za te same wojenne zasługi. Dostawaliśmy odznaczenia w każdą rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem. A także w rocznicę powstania Armii Czerwonej. Każdy dostał dziesiątki niepotrzebnych blach. Nie wyciągam tych odznaczeń z szafy, nigdy ich nie noszę. Uważam, że to nie wypada.

Śmietana zwycięstwa

Okrucieństwa wojny zostały w pamięci Tarasa. Ale nigdy nie powtarza powiedzenia: „Żeby tylko nie było wojny".

Taras: – U nas propaganda tak bardzo straszy ludzi wojną, wrogimi krajami, i tak wpaja, że Łukaszenka chroni kraj przed najazdami, że niewykształceni mieszkańcy wsi uwierzyli w prawdopodobieństwo, iż na Białoruś lada chwila mogą wkroczyć obce wojska. Powiedzenie „Żeby tylko nie było wojny" to symbol zacofania.

Co roku w święto zwycięstwa 9 maja przez Mińsk rusza pochód. Podobne uroczystości odbywają się w większości byłych radzieckich miast. Jednak to, co białoruskie władze zorganizowały dwa lata temu, kiedy przypadła 60. rocznica zakończenia II wojny światowej, pozostanie w pamięci Białorusinów na długo. Uładzimir Arłou, białoruski pisarz i historyk, przyjmował w tym czasie przyjaciół z Ukrainy. Też żyli w Związku Radzieckim, w Kijowie również świętuje się dzień zwycięstwa, ale mimo wszystko przecierali oczy ze zdumienia. Co się w tym kraju dzieje?

– W sklepach wszystkie towary: masło, mleko, ser były z rysunkami partyzantów. Śmietana z informacją „60 lat zwycięstwa" i partyzantem przyczajonym z karabinem w krzakach. Malunki partyzantów, radzieckich orderów były na każdym sklepie. Można było kupić szklanego kałasznikowa o objętości kilku litrów, wypełnionego wódką – opowiada Arłou.

Plac Zwycięstwa usytuowany jest w centrum miasta. Na środku, w 1955 r. wzniesiono obelisk zwieńczony radziecką gwiazdą. W miejscu tym odbywają się państwowe uroczystości. Ale pod pomnik ściągają też młodzi ludzie. Nowożeńcy przychodzą tu zaraz po opuszczeniu urzędu stanu cywilnego, kładą kwiaty i stoją chwilę w zadumie.

Aleksander Łukaszenka zdaje sobie sprawę z tego, jaki stosunek Białorusini mają do wojny. Dlatego propaganda umiejętnie podgrzewa zimnowojenne nastroje i stwarza poczucie zagrożenia. Każdy reżym potrzebuje wroga. Łukaszenka tak przywiązał się do mitu wojny, że kiedyś, przemawiając do weteranów, powiedział, iż wojna zabrała mu ojca. Problem tkwi tylko w tym, że Aleksandr Grigoriewicz urodził się w 1954 r.

Dokonując bilansu rządów Łukaszenki, nawet niezależni analitycy podkreślają, że przywódca nigdy nie dopuścił do wplątania Białorusi w jakąkolwiek wojnę. Białoruskie wojska nie wzięły udziału w operacjach w Czeczenii, pomimo układu związkowego z Rosją. Nie wysłano ich, jak Ukraińców, do Iraku. Decydenci na Białorusi wiedzą, że mówieniem o braku wojny i stabilizacji są w stanie zdobyć poparcie. To gra strachem. Duża część narodu niczego nie boi się tak jak wojny i z niczego nie odczuwa takiej dumy jak właśnie z osiągnięć wojennych.

Historia bez bohaterów, Uładzimir Arłou

Z Uładzimirem Arłouem rozmawiają Małgorzata Nocuń i Andrzej Brzeziecki
http://tygodnik.onet.pl/3229,29743,1426787,1,tematy.html

Uładzimir Arłou / 2007-07-24



TYGODNIK POWSZECHNY: – W powszechnej opinii Białorusini są narodem nieznającym własnej przeszłości i łatwo politykom nimi manipulować, odwołując się do mitów historycznych.

Uładzimir Arłou: – Są dwie Białorusie i każda z nich ma inny stosunek do historii. Jedna Białoruś czuje się spadkobierczynią Związku Radzieckiego. Dla wielu moich rodaków historia ich kraju sięga czasów, kiedy piwo kosztowało 37 kopiejek, a wódka 3 ruble. Historyczna świadomość radzieckich Białorusinów jest żadna. Jest też druga Białoruś, której mieszkańcy znają przeszłość tych ziem, mają swoich bohaterów. Dotarcie do tej wiedzy było zadaniem trudnym i często bolesnym. Kiedy w latach 70. studiowałem historię, ani ja, ani moi koledzy nie mieliśmy pojęcia o wielu ważnych momentach w przeszłości Białorusinów – byliśmy produktami radzieckiej edukacji, w której przemilczano na przykład istnienie niepodległej Białoruskiej Republiki Ludowej w 1918 r., nikt też nawet szeptem nie mówił o masowych represjach w latach 30. Nasi profesorowie nie odkryli przed nami tej zakazanej historii. Dziś datę 25 marca – czyli powołania Białoruskiej Republiki Ludowej – znają praktycznie już wszyscy. Oczywiście większość w ten dzień nie świętuje, ale data wróciła do narodowej pamięci, więc jakiś postęp jest.

– W jaki sposób uczono historii w radzieckiej szkole na Białorusi?

– Sowiecka historiografia jest dziedziczką carskiej historiografii. Na białoruską historię zawsze patrzono z perspektywy mitów: Białorusini są młodszymi braćmi Rosjan, nie mają prawa do państwowości, do języka. Nie było w tej historii miejsca dla bohaterów, którzy walczyli o europejskie wartości. Wyrosłem w Połocku, a nie wiedziałem o tym, że car Iwan Groźny napadł na nasze miasto, wymordował katolików i Żydów, a 50 tysięcy prawosławnych wypędził w głąb Rosji. Mówiono nam na lekcjach, że Iwan Groźny uwolnił Połock od Polaków i Litwinów. Przemilczano, że historia stosunków Rosji i Białorusi to dzieje ustawicznych wojen, które rozpoczęły się w 1492 r. i trwały aż do końca XVIII w., kiedy marzenie o wchłonięciu Białorusi się zrealizowało. W szkole nie uczyliśmy się o wojnie inflanckiej, o walkach z Iwanem Groźnym, nie uczyliśmy się też o najstraszniejszej wojnie w naszych dziejach, która toczyła się w latach 1654–1667. Białoruś straciła wtedy połowę ludności, swoje elity, szlachtę, mieszczaństwo. Była to katastrofa kulturowa, demograficzna i gospodarcza, z której Białoruś nie podniosła się do dziś i w tym upatrywałbym korzeni współczesnej tragedii Białorusi.

Dwie godziny od Połocka jest wieś Michajłowskoje, gdzie tworzył Puszkin, który przyjeżdżał tam z Petersburga. W szkole co rok wożono nas do tej wsi na wycieczki. Wszystko już tam znałem na pamięć, mógłbym sam być przewodnikiem. Natomiast nigdy nas nie wzięli na wycieczkę po Połocku. Nikt nie mówił nam o Soborze Sofijskim.

– Przypomnienie o istnieniu średniowiecznego Księstwa Połockiego przeczyłoby teorii o jednej Rusi – praojczyźnie wszystkich Słowian Wschodnich?

– W czasach carskiej Rosji i w czasach radzieckich lansowano tezę, że nigdy nie posiadaliśmy własnej państwowości. Tymczasem Księstwo Połockie zajmowało większą część współczesnej Białorusi, spełniało wszystkie warunki, by określać je mianem państwa. Mieliśmy własną dynastię książęcą Rogwołodowiczów, a także związki dynastyczne z Bizancjum. Księstwo Połockie przeciwstawiało się dominacji Kijowa i do dziś fakt jego istnienia jest solą nie tylko w oku historyków rosyjskich, ale również ukraińskich.

Historiografia radziecka starała się wymazać wszelkie ważne postaci tamtego okresu. Na przykład św. Eufrozyna Połocka w XII w. należała do najbardziej wykształconych kobiet w Europie. W naszym podręczniku szkolnym nie wspomniano o niej ani słowem, podobnie było w podręcznikach uniwersyteckich. Historia Białorusi, z której ja korzystałem na studiach w latach 70., liczyła pięć tomów, ale o Eufrozynie milczała. Nasz wykładowca powiedział tylko, że była ona cerkiewną obskurantką, a jej działalność była opium dla ludu. I tak mieliśmy szczęście, że usłyszeliśmy jej imię i mogliśmy sprawdzić, kim była w rzeczywistości. Notowaliśmy wszystko, co dyktował profesor, i potem szukaliśmy w innych książkach, by dokopać się choć do części prawdy. Kiedy mam zły nastrój, wyciągam te konspekty, czytam i pękam ze śmiechu, „dowiadując" się różnych rzeczy.
– Jak bardzo niebezpieczny dla Białorusi jest mit jednej Rusi?

– Wielu Białorusinów padło ofiarą tego mitu. Jest on naszym największym nieszczęściem, choć istnienia pradawnego narodu ruskiego nie mogą wykazać badania archeologiczne, antropologiczne. Ale stereotypy zakorzenione w głowach Białorusinów są wykorzystywane przez zwolenników przyłączenia naszego kraju do Rosji. Politycy rosyjscy, zarówno na prawicy, jak i na lewicy, twierdzą, że niezależna Ukraina i Białoruś są błędem historycznym. I należy ten błąd szybko naprawić. Zatem mit o jednej Rusi ma uzasadniać rosyjskie roszczenia do ziem Ukrainy i Białorusi. Tymczasem u zarania dziejów państw słowiańskich istniały trzy osobne centra: Połock, Kijów i Nowogród. Symboliczną wymowę nadawały im trzy Sobory Sofijskie wybudowane w tych miastach, wzorowane na świątyni w Konstantynopolu – nie tyle pod względem architektonicznym, co pewnych idei. Tragedią tych trzech ośrodków było powstanie czwartego: Moskwy. W Nowogrodzie rozwijał się samodzielny etnos, który Moskwa zawłaszczyła. Potem podobny los czekał inne centra. Przez wieki Białorusini nie mieli prawa nazywać się samodzielnym narodem. Zmieniano nam nawet imiona. Tomasz stawał się Fomą. Wielkomocarstwowe tendencje, jakie przejawiała najpierw Rosja carska, potem ZSRR, zostały wpisane w historię Białorusi. Rosjanie tworzyli nowe mity o Białorusinach. Jednak ten, że Białorusini jeszcze w czasach Rusi Kijowskiej byli częścią narodu rosyjskiego, jest najważniejszy i nadal się go eksploatuje.

– Do tego stopnia, że część Białorusinów jest przekonana, że także ziemie białoruskie znalazły się w XIII w. pod jarzmem tatarskim?

– Tak, dziś nawet jeszcze poważni ludzie potrafią powiedzieć, że bez pomocy Rosji Białorusini nie wyzwoliliby się od tatarskiego jarzma, choć go nigdy nie cierpieliśmy. To, że nasze ziemie nie były najechane przez Mongołów, jest jednym z ważniejszych faktów w naszej historii. Tatarskie jarzmo było tragedią dla rosyjskich ziem, które straciły przez to szansę na przynależność do kultury zachodniej. Przed XIII w. w ruskich księstwach istniały tradycje demokratyczne, ale przez 250 lat panowania Mongołów zaszły poważne zmiany w rosyjskiej świadomości i po tym doświadczeniu Moskwa sformułowała system władzy w oparciu o azjatyckie wzory. Społeczeństwo straciło szansę na rozwój, praktycznie przestało się liczyć. Białorusini formowali się w zupełnie innych warunkach.

– Jakich jeszcze sztuczek używała rosyjska i radziecka historiografia, by uzasadniać teorię o jednym narodzie?

– Karmiono nas bajką, że Rosja nie miała swoich kolonii. A to przecież było kolonialne imperium, tylko kolonie leżały nie za morzem, jak w przypadku Anglii, ale przy granicy. Fakt, że zamieszkiwały je narody słowiańskie, ułatwiał niszczenie ich pamięci. Podkreślano więc, że Białorusini od wieków marzyli o tym, aby połączyć się ze starszym bratnim narodem w jednym państwie. Moje pokolenie wyrastało w takiej świadomości. Aby ten mit mógł funkcjonować, należało przemilczeć całe wieki historii, kiedy Białoruś znajdowała się pod wpływem zachodniej cywilizacji. Manipulowano nawet życiorysem Franciszka Skaryny. Jego Biblia została wydrukowana w latach 1517–1519 w języku białoruskim i była czwartą Biblią narodową wydaną na świecie. W szkole słyszeliśmy o Skarynie, ale mówiono o nim w taki sposób, żebyśmy nie rozumieli skali jego działalności. W naszym podręczniku pisano, że Skaryna kontynuował dzieło rosyjskiego drukarza Iwana Fiodorowa. Kłopot w tym, że pierwszy starobiałoruski druk Skaryny wyszedł w 1517 r.; natomiast Fiodorow wydał pierwszą rosyjską książkę w 1564 r., ale nasz drukarz nie mógł być pierwszym, do tego miał prawo tylko Rosjanin.
– W jaki sposób prawosławie służyło za narzędzie rusyfikacji?

– Stworzono mit mówiący, że Białorusini zawsze byli prawosławnym narodem. Tymczasem do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów zdecydowana większość Białorusinów zaliczała się do grekokatolików, czyli unitów. Pieśni religijne śpiewano po białorusku. Grekokatolicy mieli świadomość, że nie są ani Polakami, ani Rosjanami. Z wyznaniem greckokatolickim walczyli Rosjanie i Polacy. Propaganda rosyjska mówiła, że język białoruski i religia greckokatolicka były Białorusinom narzucane i tak naprawdę są oni prawosławni, a prawosławnego Białorusina nauczano w cerkwi, że jest Rosjaninem. Przyjaźń i związki z Rosją miały uwolnić Białorusinów od religijnych i językowych prześladowań.

– Opozycyjnie i prozachodnio nastawieni Białorusini dużą wagę przywiązują do daty bitwy pod Orszą (1514) nie ukrywając, że przypominanie o rozbiciu wojsk moskiewskich ma służyć białoruskiej idei narodowej, w imię której wróg zawsze był na Wschodzie.

– Świętowanie rocznicy tej bitwy pomaga w dekonstrukcji mitu mówiącego, że na rosyjskich ziemiach żyli nasi bracia, którzy nieśli nam pokój i nas wyzwalali. Po drugie potrzebujemy momentów narodotwórczych. Nasze społeczeństwo łatwiej przyswaja sobie mity, które wytwarzają w nas kompleks niższości. W Polsce bitwa pod Orszą funkcjonuje jako starcie z udziałem polskich wojsk, tymczasem nie było tam wojsk Korony, lecz jedynie Polacy, którzy służyli w wojskach najemnych. To wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego pokonały Rosjan.

– Czyli nie tylko rosyjscy historycy są odpowiedzialni za taki stan. Swój wkład mają także autorzy polscy oraz ojcowie litewskiego odrodzenia.

– Jednym z mitów wspólnie kreowanym przez te trzy narody jest pozycja Białorusinów w Wielkim Księstwie Litewskim. Nam do głów wbijano w szkołach i na uniwersytetach, że Księstwo to powstało drogą podboju ziem słowiańskich przez Litwinów. Tymczasem Księstwo Litewskie powstawało na naszych ziemiach. Pierwszą stolicą tego państwa był Nowogródek – leżący w samym centrum dzisiejszej Białorusi. Tam koronował się książę Mendog. Oczywiście w powstaniu Wielkiego Księstwa mieli udział Bałtowie, ale nie na zasadzie podboju. Był to raczej pokojowy proces.

– Białoruski historyk Hienadź Sahanowicz pisał, że w latach względnej niezależności 1991–1994 białoruscy historycy dopuścili się wielu uproszczeń odnośnie Wielkiego Księstwa Litewskiego, przeceniając znaczenie tego okresu.

– Jest to prawdopodobne, ale po latach milczenia i niemożności wypowiadania się na te tematy chyba też zrozumiałe. Nie jestem zwolennikiem tezy, że tylko Białorusini mają prawo do spuścizny Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale podkreślam, że to nasi przodkowie byli najbardziej liczebną narodowością zamieszkującą te ziemie, która od X w. miała swoje miasta, piśmiennictwo i religię chrześcijańską. Bałtowie – czyli przodkowie dzisiejszych Litwinów – stanowili zaledwie 5 proc. społeczeństwa Księstwa. Nie mieli swoich miast, nie byli chrześcijanami, nie posiadali piśmiennictwa. We współczesnej historiografii jest taka tendencja, by pisać, że Litwa istniała już od X w., a Białorusini pojawiają się w XVI w. Jest to „zasługa" litewskiej historiografii.

Ale litewski przykład dowodzi, że silny mit narodowy może sformułować naród. Kiedy po 1918 r. pojawiło się niezależne państwo, mity stworzone przez ideologów litewskiego odrodzenia trafiły do podręczników. Pokolenia wychowywały się na nich i dziś są nimi przesiąknięte. Publikuje się więc książki pt. „Litewskie zamki", a tam Kijów, Połock...
– Można zarzucić Panu, że ahistorycznie rozciąga Pan hasła „Białoruś" i „Białorusini" w czasie i przestrzeni.

– Uważam to za uprawnione, bo Litwinami zwali się wtedy wszyscy mieszkańcy tych ziem. Nazwa Białoruś utrwaliła się na początku XX w. Oczywiście można prowadzić spory na temat Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale Białorusini też mają prawo podkreślać swój wkład w to państwo. Musimy przebijać się z wiedzą, np. o tym, jaki język był wtedy językiem państwowym, w jakim języku były spisane statuty Wielkiego Księstwa. Gdy pytamy o to litewskich historyków, odpowiadają, że to któryś ze słowiańskich języków... Nie da się jednak zaprzeczyć, że kancelarie pracowały w starobiałoruskim języku, nie po litewsku. Prawo było pisane po białorusku i sejmiki obradowały w tym języku. Kiedy radziecka Rosja podpisała w 1920 r. umowę z niezależną Litwą, Litwini zażądali zwrotu Metryki Wielkiego Księstwa Litewskiego (archiwa kancelarii WKL). Białoruski historyk Mitrofan Downar-Zapolski zaproponował, aby Litwinom zwrócić wszystkie dokumenty w języku litewskim. Nie było takich. W archiwach były akta po białorusku, po łacinie, po polsku i po niemiecku.

– Białoruska kultura w czasach I Rzeczypospolitej, ale również po zaborach kształtowała się w cieniu polskiej. To chyba także wpływało na wizję przeszłości tych ziem – wszystko, co miało związek z wyższą kulturą, uważane było za polskie.

– To kolejny mit, wedle którego Białorusini byli jedynie chłopskim narodem, pozbawionym arystokracji. Ale kim w takim razie była Magdalena Radziwiłł, która wspierała białoruskie odrodzenie narodowe? Także Roman Skirmunt czy Edward Wojniłłowicz, fundator czerwonego kościoła w Mińsku. Ich istnienie jest przez historię przemilczane. Do tego dochodzi mit o jakiejś przedziwnej senności tego narodu, który jakoby nie umiał nigdy zdobyć się na aktywny sprzeciw, a wszystkie antyrosyjskie powstania były polskimi czynami narodowymi. Ale przecież Białorusini razem z Polakami i Litwinami trzy razy zrywali się do powstań. W 1794 r. i w powstaniu listopadowym walka toczyła się jeszcze o odrodzenie Rzeczypospolitej w starym kształcie, ale w1863 r. w oddziałach powstańczych walczyli ludzie, którzy myśleli już o odrębności. Konstanty Kalinowski wydawał gazetę w języku białoruskim „Mużyckaja Prauda". Okres powstania był bardzo ważny dla białoruskiego odrodzenia narodowego, które rozpoczęło się z początkiem XX w.

– Kalinowski traktowany jest dziś jako główny niepodległościowy bohater białoruski. W jakim stopniu jego nacjonalizm był świadomy?

– Mnie uczono na uniwersytecie, że Kalinowski był Polakiem, który bawił się białoruskością dla swoich interesów. Teraz niektórzy twierdzą, że postać Kalinowskiego jest mitologizowana i na siłę robi się z niego białoruskiego nacjonalistę. Jednak Kalinowski wydawał gazetę po białorusku, a przed tym, jak go stracono, zostawił „List spod szubienicy" też po białorusku.

– Michaił Murawiow kazał go jednak powiesić jako Polaka i katolika, którym był.

– Bo w interesie Rosjan było głoszenie, że Kalinowski to Polak. Józef Stalin cynicznie mawiał: „jest człowiek, jest problem; nie ma człowieka, nie ma problemu". Analogicznie można powiedzieć o narodzie. Nie jestem zwolennikiem marksizmu, ale to właśnie ci myśliciele powiedzieli o rosyjskim imperium, że jest więzieniem narodów. W carskiej Rosji język białoruski był nazywany językiem rosyjskim zepsutym przez polskie naleciałości. Nie pozwolono otworzyć ani jednej białoruskiej szkoły. Pierwsze szkoły białoruskie zostały otwarte dzięki niemieckim okupantom podczas I wojny światowej. To Niemcy przyznali, że Białorusini są samodzielnym narodem.
– Kalinowski stał się wzorem dla młodzieży demonstrującej przeciw Łukaszence, ale chyba nie ma szans stać się bohaterem ogólnonarodowym?

– Może miałby. Nigdy nie doczekał się pomnika w Mińsku, ale w czasach radzieckich była chociaż ulica Kalinowskiego. W latach 90. wprowadzono order Kastusia Kalinowskiego – była to jedna z największych nagród państwowych. Dziś już jej nie ma. Pod koniec lat 90. włączyłem radio i dowiedziałem się, że Kalinowski był terrorystą, a jego ręce są splamione krwią chłopów. Natychmiast rozdzwoniły się telefony, ewidentnie zorganizowane, i dzwoniący mówili, że Kalinowski wbija klin w przyjaźń z bratnim narodem rosyjskim, że trzeba go usunąć z podręczników. Pojawili się w eterze słuchacze mieszkający przy ul. Kalinowskiego i twierdzili, że właśnie dowiedzieli się o jego terrorystycznej przeszłości i chcą koniecznie zmienić nazwę ulicy.

– Symbolem, do którego odwołuje się demokratyczna część Białorusinów, jest Białoruska Republika Ludowa. Koniec I wojny światowej to dla narodów Europy Środkowo-Wschodniej szczęśliwy moment odzyskania niepodległości. Białorusinom się nie udało. Jednak ta próba ustanowienia państwa, które przetrwało raptem kilka miesięcy, jest przez demokratycznie nastawionych Białorusinów gloryfikowana niczym 11 listopada przez Polaków. Czy nie mamy tu do czynienia z próbą mitologizacji BRL?

– 25 marca 1918 r. to najważniejsza data w historii Białorusi XX w. Nie można było nad nią przejść do porządku dziennego. Bez ogłoszenia niepodległości w 1918 r. bolszewicy nie daliby pozwolenia na stworzenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Oczywiście jej niezależność była fikcją, ale przynajmniej należeliśmy do ONZ, mieliśmy w swojej nazwie słowo „Białoruś". W 1991 r. bardzo to pomogło w uzyskaniu niepodległości. Być może gdyby nie BRL, nie byłoby nas dziś na politycznej mapie świata.

– Polacy dziś nie bardzo chcą pamiętać o sytuacji, w jakiej żyła mniejszość białoruska w II Rzeczypospolitej.

– Polacy naszą historię uważali za fragment swojej i też przyczynili się do wymazania z głów Białorusinów ich historycznej pamięci. W XX w., gdy Polska odzyskała niepodległość, zaczęła walczyć z białoruskim odrodzeniem narodowym. Zamykano białoruskie szkoły, ostało się tylko jedno gimnazjum w Wilnie. Za narodowe przekonania trafiało się do więzienia. Polacy też wprowadzili brutalne rozwiązania, jak Bereza Kartuska. Tysiące Białorusinów przez to przeszło. Ale w Polsce było lepiej niż w BSRR, tam rozstrzeliwali.

– Okres sowiecki, mimo chwilowej białorutenizacji w latach 20., przyniósł kolejne uderzenia w białoruską kulturę. Zlikwidowano niemal całą białoruską inteligencję. Czy wpisywało się to w ogólną politykę terroru Stalina, czy kryło się za tym coś więcej?

– Moskwa najpierw chciała pozyskać Białorusinów, ale kiedy zobaczyła, że w wyniku liberalnej polityki narodowej zachodzą tu procesy, które mogą doprowadzić do narodowego przebudzenia, podjęła drastyczne kroki. To było ludobójstwo. Był moment, w którym z kilkuset członków Związku Pisarzy Białoruskich zostało około dziesięciu ludzi. W Związku Pisarzy Rosyjskich represje dotknęły 20 proc. członków, tu ponad 90 proc. Po tym, jak odebrano nam język, historię i jej bohaterów, symbole narodowe, szansę na państwo, zniszczono niemal całą elitę. Niszczono ludzi, którzy walczyli o białoruską pisownię. Pojawiły się hasła, że znaki odróżniające naszą cyrylicę od rosyjskiej to znaki faszystowskie.
– Skala tamtych zbrodni do dziś podlega manipulacjom. W jaki sposób?

– W 1995 r. w jednym z leksykonów znajdowała się notka o Kuropatach, która mówiła, że w latach 30. NKWD rozstrzeliwało niewinnych obywateli Białorusi. Liczba ofiar wg danych jeszcze radzieckiej komisji badającej zbrodnię miała wynosić od 30 do 100 tys. Zenon Paźniak mówił o 250 tys. Po dziesięciu latach wydano encyklopedię. Otwieram ją i czytam, że rozstrzeliwań dokonywali może faszyści, a może NKWD. Ani słowa o szacowanej liczbie ofiar. W tej samej encyklopedii z 1995 r. jest informacja o powstaniu słuckim w 1920 r. i cytat z odezwy powstańców, którzy opowiadali się w niej za niezależnością Białorusi i zapowiadali walkę zbrojną. W encyklopedii późniejszej o dekadę informacja brzmi, że tak, zjazd słucki miał miejsce, ale przyjął deklarację, w której mówi się o demokracji. Wszystko, co dotyczyło Białoruskiej Republiki Ludowej i walki, usunięto.

– Współczesna Białoruś też ma problem z bohaterami historycznymi. Na białoruskich banknotach nie ma postaci ważnych dla narodu. Na początku lat 90. były tam zające, rysie i inne zwierzęta, teraz są budynki. Nie można znaleźć kilku postaci, z którymi identyfikowałoby się społeczeństwo i władza?

– Były przedstawiciel Banku Narodowego Stanisław Bogdankiewicz twierdzi, że waluta z naszymi narodowymi bohaterami była wydrukowana. Były na niej wizerunki Eufrozyny Połockiej i innych wielkich. Te pieniądze spoczywają gdzieś w magazynach i czekają lepszych czasów. Owszem, na dzisiejszych banknotach można zobaczyć wizerunek zamku w Nieświeżu, ale jest to jednak lepsze niż „zajczyki".

– Próbuje Pan popularyzować wśród Białorusinów historię, wydaje Pan książki przypominające dawne czasy. Jaka jest reakcja władz?

– Parę lat temu wyszedł podręcznik dla studentów kulturoznawstwa, potem gdzieś przepadł i znów się pojawił. Okazało się, że wymieniono w nim kilka stron. W pierwszym wariancie napisano, że w latach 90. nastąpił przełom w dziejach białoruskiej literatury historycznej, wielkie dzieła wydali m.in. Olga Ipatowa, Kastuś Tarasow, Uładzimir Arłou i inni utalentowani białoruscy pisarze. W nowej wersji tego podręcznika jest napisane, że w 90. latach nastąpił przełom w dziejach białoruskiej literatury historycznej, wielkie dzieła wydali m.in. Nikołaj Czerginiec itd. [Czerginiec to prołukaszenkowski pisarz i polityk – przyp. red.]. Hasła zostały te same, zmieniły się nazwiska. I położono akcent na to, że ten przełom miał szansę nastąpić dzięki Aleksandrowi Łukaszence.

Kiedyś do jednej z księgarń, gdy moje książki jeszcze tam leżały, wpadli ludzie z administracji prezydenta i spytali o którąś z nich. Sprzedawcy wystraszyli się, że będą kłopoty. Oni jednak wzięli pięćdziesiąt sztuk bogato ilustrowanej historii Białorusi. Okazało się, że były potrzebne na jakieś nagrody, które prezydent wręczał uczniom. Mam nadzieję, że jeden egzemplarz sobie zostawił. I jeśli nie przeczytał, to chociaż przejrzał obrazki.

UŁADZIMIR ARŁOU (ur. 1953) jest prozaikiem i publicystą. Uważany za jednego z najważniejszych współczesnych prozaików białoruskich. W 1975 r. ukończył Wydział Historii Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku. Autor książek popularyzujących historię Białorusi, m.in. „Dziesięć wieków białoruskiej historii" (razem z H. Sahanowiczem), „Tajemnice połockiej historii". W Polsce ukazały się m.in.: „Requiem dla piły motorowej" (Białystok 2000) i zbiór opowiadań „Kochanek jej wysokości" (Wrocław 2006).